Турпан хәлиқ уссули «Назирком» ниң келип чиқиши.
Вәли Керим Көкалип
Transliterated into Cyrillic, and edit the text - Һәmрaҗaн Aмрaқ
«Назирком»ни «назир» вә «ком»дин ибарәт икки сөзниң бирикишидин түзүлгән аталғу дәп тәбир бәргинимиздә, бу уссулниң зади қайси дәвирдә пәйда болғанлиғини вә немә сәвәптин шундақ аталғанлиғини һәр қанчә қилипму тоғра чушәндүрүп бәргили болмайду.
Биз назирком уссулини узақ тарихқа егә, уйғурларниң иптидаи овчилиқ вә чарвичилиқ адәтлирини уссул шәклидә әң йахши ипадилигән, дәймиз - у, униң нами паризчә «назир» билән «ком»ниң бирикишидин кәлгән дәп бир – биригә зит пикирни оттурға қойидикәнмиз. Әгәр бу уссулниң нами парисчидин кәлгән болса, шәксизки, бу уссулниң тарихи парис тили вә әдибийати уйғурларниң мәдини турмишиға қаттиқ тәсир қилған 16–17– әсирләргә тақилиду. Һалбуки, бундақ тарихи шараитта назиркомдәк «иптидаи овчилиқ турмуш адәтлири әкис әттурулгән» қәдимқи уссулниң хәлиқ арисида пәйда болуп қелиши һәргиз мумкин әмәс, ундақта, узақ тарихқа егә бу уссул нимә сәвәптин «Назирком» дәп атилип қалған?
Турпандики пешқәдәмләрниң ейтип бәргәнлирини тарихи материаллар билән бирләштургинимиздә, «назирком» дегән бу нам «турки тиллар дивани»да «ләкчин» дәп алаһидә тилға елинған, шәрқи чағатай ханлиқиниң вә Турпан ваңлириниң астаниси болған, 1933– йилиниң Шисәй Хожанийаз һаҗи билән болған уруштин кейин көйдуруп вәйран қиливәткән Лукчун шәһиридә (һазирқи Пичан наһийәсиниң Лукчун базири), тунжи әвлат Турпан ваңи Имин ғожа ( 1696 – 1778) дәвридә пәйда болған вә әтрапқа кеңәйгән.
Назирком уссулиға йошурунған һекайә мундақ:
Ата – бовисидин тартип Турпан ойманлиғида ишқийәчиләргә майил «жәвһирисулук» тәрғибати билән шуғуллунуп әтрапиға нурғун мурут топливалған Имин сопи (Имин ваң) 1720 – йиллири әтрапида Астанә, Қарғожидин тартип Пичанниң Чиқтимғучә болған йәрлиригә һөкумни җари қилип келиватқан Лукчун хани Әхмәт Бақи бәгни өлтуруп, униң орниға бәг болған. Бу чағ дәл Җәнуби Шинжаң райони җуңғар ханлиғиға толуқ қарам болған, қорчақ һакимийәт ишқийәчиләрниң қолидин есһақийәчиләрниң қолиға өткән, Қумул райони чиң сулалисигә бәйәт қилған; Турпан райони болса кичик – кичик бөлунмә һакимийәтләргә бөлунуп кәткән, чиң сулалиси билән җуңғар ханлиқи талишидиған, уруш узулмәйдиған районға айлинип қалған ачқучлуқ мәзгил еди. Мана мошундақ кәскин вәзийәттә, Турпандики бөлунмә һакимийәтләр арисидиму җуңғар ханлиғини һимайә қилиш йаки чиң сулалисигә бәйәт қилиштәк икки хил таллаш йоли бар еди. Бу чағда Имин ғожа җуңғарларға қарши туруп, чиң сулалиси ләшкәрлири 1720 – йили йазда Қумулдин өтуп Турпанға келип җуңғарларни Қара шәһәргичә суруп барған, узақ өтмәй Барикөлгә қайтип кәткән. Бу пурсәттин пайдиланған җуңғарлар наһайити зор атлиқ қошун башлап келип, Лукчун шәһирини қоршавалған. Имин хожа пуқралирини тәшкилләп душмәнгә қарши турған.
40 күнлүк қамал җәрйанида, ачлиқ адәм кучи йетишмәсликтәк еғир қийинчилиқларни йеңип, душмәнни чекиндургән. Узақ өтмәй чиң сулалиси ләшкәрлири Пичан тәвәсигә йәнә кәлгән. Имин хоҗа пуқралирини башлап чиң сулалиси ләшкәрлирини қизғин қарши алған вә чиң сулалисигә тәвәлик билдургән. Жуңғар ханлиқиға бурундин итаити кучлук болған Әзиз хожа жуңғар атлиқлири билән биргә өзигә тәвә аһалини башлап дәсләптә Қарашәһәргә, андин Учқа көчкән. Шуниң билән «уч» дегән намға «турпан» аталғуси қошулуп «Учтурпан» дәп атилишқа башлиған.
Мана муошундақ мурәккәп тарихи шараитта, тарих сәһнисигә чиққан Имин хоҗа наһайити әқиллиқ, зерәк сөзмән, билимлик һәм тәдбирлик киши болған. У қандақ қилип пуқраниң көңлини елишни, қандақ қилип ханға йеқишни, қандақ қилип өз мәқсидини вастә таллап олтурмай әмәлгә ашурушни йахши биләтти.
Әнә шу чағларда Турпан райониға кәң тарқалған «гоммуң гом» дәп атилидиған бир хил куй болуп, унуңға шох уссул тәңкәш қилинған. Әждатлиримизниң та овчилиң дәвридин тартип олтурақ һайатқа өткичә болған узақ тәсирлик турмуш өруп – адәтлири бу куйгә уссул шәклидә сиңип кәткән. Бу шох күйгә уссул ойнийалайдиғанлар санақлиқла болсиму, әмма бу уссулға һәммә киши қаттиқ қизиққан, һәвәс қилған. Бу күйгә қамлаштуруп уссул ойнийалайдиғанларниңму әл арисида абройи йуқури болған. Бу уссулни орда қизиқчиси һәм уссулчиси Насир исимлик оттур бой, чирайидин шохлуқ токулуп турудиған киши һәммидин йахши ойнап әлгә тонулған. У «гоммуң гум» ға уссулға чушкәндә мәйданда шу һаман алқиш йаңриған, һушшәрә – барикалла пәләккә йәткән, тумақлар асманға етилған, бу кишиниң намини йәттә йаштин 70 йашқичә һәммиси билгән.
Чиң сулалиси қошуни шу чағда Турпанда бир мәзгил туруп қаған. Дәл мана муошу чағда Имин хоҗа чоң оғли Нурмуһәммәд хоҗиниң хәтнә тойини қилип, йурт әһлигә дастихан салған. Имин хоҗиниң бу оғли кичик чеғида паләч кесилигә гириптар болған, кейин сақайған болсиму, алчаңлап аран – аран маңалайдиған болған. Имин хоҗа тунҗи пәрзәнти болғачқимикин, у оғлини толиму йахши көридикән. Һәр қандақ бир адәмниң оғлиниң мейиплиғини тилға елишқа вә мәсхирә қилишқа йол қоймайдикән.
Нурмуһәммәд хоҗиниң хәтнә тойи чоң өткузулгәнлиги, йуртта узақтин буйан уру – талаш болуп, бундақ бирәр көңул ечиш паалийити өткузулуп бақмиғанлиғи тупәйлидин қалтис қизип кәткән. Уссулчилар бир – биридин қелишмай уссул ойнашқан. Бир чағда сүнайчи пәдини «гуммуң гум»ға йөткигән һаман, нағричиларму наһайити чаққанлиқ билән ретими тез бу пәдигә челишқа башлиған. Мәйданда уссул ойнаватқанлардин «гуммуң гумға» ойнийалайдиғанлири ойнап, ойнийалмайдиғанлири мәйдандин чушуп кәткән. Бу чағда тамаша көриватқән халайиқ ичидин бири: « һә ! Насир! ойна! қайна!» дәп вақириши билән тәң, Насир уссулчи мәйданға чушуп наһайити қизиқарлиқ һәрикәтлири билән уссул ойнашқа башлиған. Униң ликилдап етилватқан қеши, көз һәркәтлири, чаққанлиқ вә әпчиллик билән йөткилип һәрикәт қиливатқан пут вә қоллири тамаша көриватқанларни өзигә җәлип қилған.
Әслидә Насир ордида Имин хоҗиниң һәр хил қилмишлирини көп көргән. Униң устигә бир нәччә кун илгирила Имин хоҗа йоқилаң ишлар тупәйли униңға қаттиқ дәшнәм бәргән. Уссул ойнаватқан Насирниң йадиға мана мошу ишлар келиши билән тәң, аччиғи тутқан. Дейәлмигән, демәкчи болғанлириниң һәммисини ойнаватқан уссулға сиңдуруп, Имин хоҗиниң қилмишлирини хәлқи - аләмгә пур қилмақчи болған. Шуниң билән у «гуммуң гум» ға йеңичә шәкилләрни киргузуп ойнашқа башлиған. У уссулида худди паләч Нурмуһәммәд хожҗиға охшаш гаһида алчаңлап, гаһида маймақлап маңса, гаһида ағзини калчайтип, кекәчлигәнлирини наһайити мубалиғиләштуруп дорап ойнашқа башлиған. Тамаша көриватқанлар униң бу һәркәтлиригә учәйлири узулгичә кулушкән, барикалла садалири пәләккә йәткән, бөкләр асманға етилған. « Ойна Насиргум!» « Қайна Насиргум!» дегән варқирашлар әвжигә чиққан. Ойун көриватқан Имин хоҗа Насир уссулчиниң һәр хил һәжви уссул һәркәтлири өзини вә оғлини һақарәтләватқанлиғини билип ғәзәптин йерилғудәк болған, әмма тойни қизитип уссул ойнаватқан Насирни мәйдандин чушуриветишкә амалсиз қалған. Насир таки той ахирлашқучә Имин хоҗини вә униң оғлини, униң қилмишлирини пухадин чиққучә мәсхирә қилған.
Шуниңдин етибарән « гуммуң гум » дегән пәдиниң хәлиқ тилидики атилиши өзгиришкә башлиған һәмдә «гуммуң гум » дәп әмәс, «Насиргум» ( Насирчә гуммуң гум уссули дегән мәнидә) дәп аталған. Нағричи, сунайчилар мурасим, бәзмә - мәшрәпләрдә «қайсиға чалимиз?» дәп сорап қалса, кишиләр иккиләнмәйла: «Насиргомға!» дәп җавап беришидиған болған. Бу хил кәйпийат кундин - кунгә әвҗ алған. Буниңдин әнсиригән Имин хоҗа узақ өтмәйла Насир уссулчини йошурун өлтуривәткән, лекин хәлиқ өз бағридин көкләп чиққан мәрданә, қәйсәр йурәк уссулчи Насирниң исмини өзлири әң йахши көридиған «гуммаң гум» пәдисигә ат қилип, уни «Насиргум» дәп атиған. Заманларниң өтиши билән «Насиргум» дегән нам тавуш өзгириши йасап «Назирком» болуп қалған вә һазирқи кунимизгә йетип келәлигән.
Мәнбә: Шинжаң йашлири жорнили.
Транслит на кириллицу и правка текста Һәмраҗан – Амрақ. 13.02.2012 14:25
Источник материала © http://www.uyghurmail.com/Diyarimiz/?p=1792
Вәли Керим Көкалип
Transliterated into Cyrillic, and edit the text - Һәmрaҗaн Aмрaқ
«Назирком»ни «назир» вә «ком»дин ибарәт икки сөзниң бирикишидин түзүлгән аталғу дәп тәбир бәргинимиздә, бу уссулниң зади қайси дәвирдә пәйда болғанлиғини вә немә сәвәптин шундақ аталғанлиғини һәр қанчә қилипму тоғра чушәндүрүп бәргили болмайду.
Биз назирком уссулини узақ тарихқа егә, уйғурларниң иптидаи овчилиқ вә чарвичилиқ адәтлирини уссул шәклидә әң йахши ипадилигән, дәймиз - у, униң нами паризчә «назир» билән «ком»ниң бирикишидин кәлгән дәп бир – биригә зит пикирни оттурға қойидикәнмиз. Әгәр бу уссулниң нами парисчидин кәлгән болса, шәксизки, бу уссулниң тарихи парис тили вә әдибийати уйғурларниң мәдини турмишиға қаттиқ тәсир қилған 16–17– әсирләргә тақилиду. Һалбуки, бундақ тарихи шараитта назиркомдәк «иптидаи овчилиқ турмуш адәтлири әкис әттурулгән» қәдимқи уссулниң хәлиқ арисида пәйда болуп қелиши һәргиз мумкин әмәс, ундақта, узақ тарихқа егә бу уссул нимә сәвәптин «Назирком» дәп атилип қалған?
Турпандики пешқәдәмләрниң ейтип бәргәнлирини тарихи материаллар билән бирләштургинимиздә, «назирком» дегән бу нам «турки тиллар дивани»да «ләкчин» дәп алаһидә тилға елинған, шәрқи чағатай ханлиқиниң вә Турпан ваңлириниң астаниси болған, 1933– йилиниң Шисәй Хожанийаз һаҗи билән болған уруштин кейин көйдуруп вәйран қиливәткән Лукчун шәһиридә (һазирқи Пичан наһийәсиниң Лукчун базири), тунжи әвлат Турпан ваңи Имин ғожа ( 1696 – 1778) дәвридә пәйда болған вә әтрапқа кеңәйгән.
Назирком уссулиға йошурунған һекайә мундақ:
Ата – бовисидин тартип Турпан ойманлиғида ишқийәчиләргә майил «жәвһирисулук» тәрғибати билән шуғуллунуп әтрапиға нурғун мурут топливалған Имин сопи (Имин ваң) 1720 – йиллири әтрапида Астанә, Қарғожидин тартип Пичанниң Чиқтимғучә болған йәрлиригә һөкумни җари қилип келиватқан Лукчун хани Әхмәт Бақи бәгни өлтуруп, униң орниға бәг болған. Бу чағ дәл Җәнуби Шинжаң райони җуңғар ханлиғиға толуқ қарам болған, қорчақ һакимийәт ишқийәчиләрниң қолидин есһақийәчиләрниң қолиға өткән, Қумул райони чиң сулалисигә бәйәт қилған; Турпан райони болса кичик – кичик бөлунмә һакимийәтләргә бөлунуп кәткән, чиң сулалиси билән җуңғар ханлиқи талишидиған, уруш узулмәйдиған районға айлинип қалған ачқучлуқ мәзгил еди. Мана мошундақ кәскин вәзийәттә, Турпандики бөлунмә һакимийәтләр арисидиму җуңғар ханлиғини һимайә қилиш йаки чиң сулалисигә бәйәт қилиштәк икки хил таллаш йоли бар еди. Бу чағда Имин ғожа җуңғарларға қарши туруп, чиң сулалиси ләшкәрлири 1720 – йили йазда Қумулдин өтуп Турпанға келип җуңғарларни Қара шәһәргичә суруп барған, узақ өтмәй Барикөлгә қайтип кәткән. Бу пурсәттин пайдиланған җуңғарлар наһайити зор атлиқ қошун башлап келип, Лукчун шәһирини қоршавалған. Имин хожа пуқралирини тәшкилләп душмәнгә қарши турған.
40 күнлүк қамал җәрйанида, ачлиқ адәм кучи йетишмәсликтәк еғир қийинчилиқларни йеңип, душмәнни чекиндургән. Узақ өтмәй чиң сулалиси ләшкәрлири Пичан тәвәсигә йәнә кәлгән. Имин хоҗа пуқралирини башлап чиң сулалиси ләшкәрлирини қизғин қарши алған вә чиң сулалисигә тәвәлик билдургән. Жуңғар ханлиқиға бурундин итаити кучлук болған Әзиз хожа жуңғар атлиқлири билән биргә өзигә тәвә аһалини башлап дәсләптә Қарашәһәргә, андин Учқа көчкән. Шуниң билән «уч» дегән намға «турпан» аталғуси қошулуп «Учтурпан» дәп атилишқа башлиған.
Мана муошундақ мурәккәп тарихи шараитта, тарих сәһнисигә чиққан Имин хоҗа наһайити әқиллиқ, зерәк сөзмән, билимлик һәм тәдбирлик киши болған. У қандақ қилип пуқраниң көңлини елишни, қандақ қилип ханға йеқишни, қандақ қилип өз мәқсидини вастә таллап олтурмай әмәлгә ашурушни йахши биләтти.
Әнә шу чағларда Турпан райониға кәң тарқалған «гоммуң гом» дәп атилидиған бир хил куй болуп, унуңға шох уссул тәңкәш қилинған. Әждатлиримизниң та овчилиң дәвридин тартип олтурақ һайатқа өткичә болған узақ тәсирлик турмуш өруп – адәтлири бу куйгә уссул шәклидә сиңип кәткән. Бу шох күйгә уссул ойнийалайдиғанлар санақлиқла болсиму, әмма бу уссулға һәммә киши қаттиқ қизиққан, һәвәс қилған. Бу күйгә қамлаштуруп уссул ойнийалайдиғанларниңму әл арисида абройи йуқури болған. Бу уссулни орда қизиқчиси һәм уссулчиси Насир исимлик оттур бой, чирайидин шохлуқ токулуп турудиған киши һәммидин йахши ойнап әлгә тонулған. У «гоммуң гум» ға уссулға чушкәндә мәйданда шу һаман алқиш йаңриған, һушшәрә – барикалла пәләккә йәткән, тумақлар асманға етилған, бу кишиниң намини йәттә йаштин 70 йашқичә һәммиси билгән.
Чиң сулалиси қошуни шу чағда Турпанда бир мәзгил туруп қаған. Дәл мана муошу чағда Имин хоҗа чоң оғли Нурмуһәммәд хоҗиниң хәтнә тойини қилип, йурт әһлигә дастихан салған. Имин хоҗиниң бу оғли кичик чеғида паләч кесилигә гириптар болған, кейин сақайған болсиму, алчаңлап аран – аран маңалайдиған болған. Имин хоҗа тунҗи пәрзәнти болғачқимикин, у оғлини толиму йахши көридикән. Һәр қандақ бир адәмниң оғлиниң мейиплиғини тилға елишқа вә мәсхирә қилишқа йол қоймайдикән.
Нурмуһәммәд хоҗиниң хәтнә тойи чоң өткузулгәнлиги, йуртта узақтин буйан уру – талаш болуп, бундақ бирәр көңул ечиш паалийити өткузулуп бақмиғанлиғи тупәйлидин қалтис қизип кәткән. Уссулчилар бир – биридин қелишмай уссул ойнашқан. Бир чағда сүнайчи пәдини «гуммуң гум»ға йөткигән һаман, нағричиларму наһайити чаққанлиқ билән ретими тез бу пәдигә челишқа башлиған. Мәйданда уссул ойнаватқанлардин «гуммуң гумға» ойнийалайдиғанлири ойнап, ойнийалмайдиғанлири мәйдандин чушуп кәткән. Бу чағда тамаша көриватқән халайиқ ичидин бири: « һә ! Насир! ойна! қайна!» дәп вақириши билән тәң, Насир уссулчи мәйданға чушуп наһайити қизиқарлиқ һәрикәтлири билән уссул ойнашқа башлиған. Униң ликилдап етилватқан қеши, көз һәркәтлири, чаққанлиқ вә әпчиллик билән йөткилип һәрикәт қиливатқан пут вә қоллири тамаша көриватқанларни өзигә җәлип қилған.
Әслидә Насир ордида Имин хоҗиниң һәр хил қилмишлирини көп көргән. Униң устигә бир нәччә кун илгирила Имин хоҗа йоқилаң ишлар тупәйли униңға қаттиқ дәшнәм бәргән. Уссул ойнаватқан Насирниң йадиға мана мошу ишлар келиши билән тәң, аччиғи тутқан. Дейәлмигән, демәкчи болғанлириниң һәммисини ойнаватқан уссулға сиңдуруп, Имин хоҗиниң қилмишлирини хәлқи - аләмгә пур қилмақчи болған. Шуниң билән у «гуммуң гум» ға йеңичә шәкилләрни киргузуп ойнашқа башлиған. У уссулида худди паләч Нурмуһәммәд хожҗиға охшаш гаһида алчаңлап, гаһида маймақлап маңса, гаһида ағзини калчайтип, кекәчлигәнлирини наһайити мубалиғиләштуруп дорап ойнашқа башлиған. Тамаша көриватқанлар униң бу һәркәтлиригә учәйлири узулгичә кулушкән, барикалла садалири пәләккә йәткән, бөкләр асманға етилған. « Ойна Насиргум!» « Қайна Насиргум!» дегән варқирашлар әвжигә чиққан. Ойун көриватқан Имин хоҗа Насир уссулчиниң һәр хил һәжви уссул һәркәтлири өзини вә оғлини һақарәтләватқанлиғини билип ғәзәптин йерилғудәк болған, әмма тойни қизитип уссул ойнаватқан Насирни мәйдандин чушуриветишкә амалсиз қалған. Насир таки той ахирлашқучә Имин хоҗини вә униң оғлини, униң қилмишлирини пухадин чиққучә мәсхирә қилған.
Шуниңдин етибарән « гуммуң гум » дегән пәдиниң хәлиқ тилидики атилиши өзгиришкә башлиған һәмдә «гуммуң гум » дәп әмәс, «Насиргум» ( Насирчә гуммуң гум уссули дегән мәнидә) дәп аталған. Нағричи, сунайчилар мурасим, бәзмә - мәшрәпләрдә «қайсиға чалимиз?» дәп сорап қалса, кишиләр иккиләнмәйла: «Насиргомға!» дәп җавап беришидиған болған. Бу хил кәйпийат кундин - кунгә әвҗ алған. Буниңдин әнсиригән Имин хоҗа узақ өтмәйла Насир уссулчини йошурун өлтуривәткән, лекин хәлиқ өз бағридин көкләп чиққан мәрданә, қәйсәр йурәк уссулчи Насирниң исмини өзлири әң йахши көридиған «гуммаң гум» пәдисигә ат қилип, уни «Насиргум» дәп атиған. Заманларниң өтиши билән «Насиргум» дегән нам тавуш өзгириши йасап «Назирком» болуп қалған вә һазирқи кунимизгә йетип келәлигән.
Мәнбә: Шинжаң йашлири жорнили.
Транслит на кириллицу и правка текста Һәмраҗан – Амрақ. 13.02.2012 14:25
Источник материала © http://www.uyghurmail.com/Diyarimiz/?p=1792