Ürümchi

 

 

 

Ürümchi shehiri shinjang uyghur aptonom rayoninng ottura qisimigha, tiyanshan téghining shimali étikige, jungghar oymanliqining jenubigha jaylashqan. Sherqiy jenubta turpan wilayiti bilen, jenubta bayin'ghulin mongghol aptonom oblasti bilen, gherb, shimal terepte sanji xuyzu aptonom oblasti bilen tutushidu. Jenubtin shimalghiche bolghan kengliki 153 kilométir, sherqtin gherbkiche bolghan uzunluqi 190 kilométir, omumiy kölimi 12 ming kilométir. Buning ichide sheher rayonining kölimi 835 kwadirat kilométir, ürümchi shhiride yette rayon, bir nahiye (yeni, tiyanshan rayoni, saybagh rayoni, tudungxaba rayoni, shimgo rayoni, yéngi sheher rayoni, nensen kan rayoni, dungsen rayoni, ürümchi nahiyisi) bar. Sheher teweside aptonom rayonluq partiye, hökümet organliri, pen tetqiqat akadémiyiliri, orunliri, aliy mektepler, shinjang ishlepchiqirish - qurulush bingtuwenning rehberlik orgini we qurulush 1 - shisining shi shitabi, ürümchi yéza igilik meydanlirini bashqurush idarsi bar. 1995 - Yilining axiridiki omumiy nopusi 1 milyon 441 ming 500 bolup, buning ichide uyghurlar 12. 58%Ini, xenzular 72. 91%Ni, bashqa milletler 14. 51%Ni igileydu.

 

 

Bu sheherning üch teripini tagh orap turidu. Sherqiy jenub teripi égiz, gherbiy shimal teripi pes. Sheherning yer shekli uzun, tar belwagh sheklide. Taghliq kölimi omumiy yer kölimining 50%didin köprekini igileydu. Shimal teripidiki tüzlenglikning kölimi omumiy yer kölimining ondin birigimu yetmeydu. Sheher dairiside boghda choqqisi eng égiz bolup, déngiz yüzidin 5445 métir égiz, sheher rayonining déngiz yüzidin otturiche égizliki 800 métir. Sheherdiki deryallarning hemmisi ichki quruqluq deryasi bolup, ayrim - ayrim halda ürümchi deryasi, tudungxaba deryasi, beyyangxé deryasi, alghuy we seywopu köli qatarliq besh su sistémigha tewe. Yer üsti su bayliqi miqdari 998 milyon kub métir. Sheherning jenubidiki ulanbaydin dawanchingghiche bolghan ariliq meshhur shamal rayoni bolup, yilliq otturiche shamal sür'iti 2. 6 Métir/ sékunt, ünümlük shamal quwwiti 2000 - 3000 kilowat saet / kwadrat métir. Yil, türlük haywanat, ösümlük bayliqi bar. Yer asti kan bayliqi mol, bolupmu kömür, tuz, shor nahayiti mol, peqet kömürningla zapas miqdari 10 milyard tonna etrapida kélidu.

 

Ürümchi shehiri asiyadiki mötidil, qurghaq kilimat rayonigha kiridu. Yilliq otturiche témpératurssi 5. 7℃, Eng yuqiri témpératurssi 40. 5℃, Eng töwen témpératurssi -41. 5℃, Yiligh aottura hésab bilen 36. 7 Kün eng yuqiri témpératuriliq kün bolup, eng yuqiri témpératursi 30℃tin yuqiri bolidu. Künning yilliq otturiche yorutush waqti 2733. 6 Saet, 10℃ jughlanma témpératura 3063. 3℃, Qirosiz mezgili 156 kün, yilliq otturiche höl - yéghin miqdari 277. 6 Millimétir, pargha aylinish miqdari 1914. 1 Millimétir.

 

Bu sheherning sheher etrapi rayoni déhqanchiliq we charwichiliq qilishqa muwapiq kélidu. Hazir bar bolghan térilghu yer kölimi 35 ming 900 géktar (808 ming 500 mo), otlaq 600 nechche ming géktar (9 milyon modin köprek), baqmichiliq bilen shughullinishqa bolidighan su dairisi 3 ming 700 géktar (55 ming 500 mo), özleshtürüshke bolidighan yene nurghun yer bar. Yéza igilikide sheher üchün mulazimet qilidighan <Köktat, qoshumche yémeklik> asas qilinidu. Asasliq yéza igilik mehsulatliridin köktat, yel - yémish, qoghun - tawuz, qulmaq, samsaq, bughday, shal, kömmiqonaq, purchaq türidikiler, qizilcha, mayliqdan qatarliqlar bar. Charwichiliq sheher etrapi charwichiliq we yaylaq charwichiliqdin ibaret ikki qisimgha bölünidu. Asasliq charwilardin kala, qoy, at, éshek, xéchir, töge qatarliqlar bar. Ürümchi shehiride sanaet bir qeder tereqqiy qilghan. Métallorgiye, kömür sanaiti, éléktr énérgiyisi, néfit pishshiqlap ishlesh, mashinsazliq, ximiye sanaiti, binakaliq qurulush matériyalliri, toqumichiliq, kiyim - kéchek, kön - xurum, basma, yémek - ichmek, sulyaw buyumliri, qatarliq kesipler boyiche zamaniwi sanaet berpoa qilin'ghan, u pütün shinjang boyiche eng muhim sanaet bazisi hésablinidu.

 

Sheher rayonining ul muessese qurulushi bir qeder mukkemmel. Su turubisining omumlishish nisbiti 100%, sheher ailirige suyuqlandurulghan néfit gazini omumlashturush nisbiti 99%. Ürümchi poyiz istansisi pütün shinjangning tömür yol transportining asasiy tügüni. Gherbiy poyiz istansisi memliket boyiche nuqtiliq tömüryol guruppilashturush istansisi bolup qaldi. Ürümchi xelq'ara ayrodromi élimizdiki besh chong ayrodromning biri bolup, hazirghiche xelq'ara we dölet ichi hawa yolidin 04 échildi. Her heptide 50 ayropilan qétimdin köprek uchidu. Tashyol pütün shinjangning her qaysi wilayet, oblast, sheher nahiyilirige tutishidu. 1995 - Yili sheher boyiche xelqning qolidiki türlük aptomobil 68 minggha yetti, buning ichide transport tijaritige ishlitilgen aptobus (minibusnimu öz ichige alidu) 2347, kira mashinisi (taksi) 5544, yol yürüsh liniyisi 1580 kilométir. Programmiliq téléfon apparatining omumiy téléfon sighimchanliqi 376 minggha yetti. Hazir téléfon 207 ming. Ürümchi sün'iy hemrah arqiliq alaqilishish yer shari istansisining qurulushi we üzun yolluq aptomatik téléfon apparati, xet alaqilarni aptomatik ayrish mashinisining ishqa kirishtürülüshi shundaqla xelq'ara, dölet ichi alahide téz pochta yollanmisi, pochta pul amaniti, simsiz chaqirghu, köchme téléfon, san - séfir arqiliq alaqilishish qatarliq kesiplerning qanat yaydurulushigha egiship, pütün sheherning pochta - télégraf alaqisini programmilashturush, san - sifirlashturush, aptomatlashturush ishqa ashurulup, türlük ilghar alaqilishish wasitisi arqiliq dunyaning her qaysi jayliri bilen uchur alaqisi élip barghili bolidighan boldi.

 

Ürümchi sirtqa échiwétilgen sheher. 1992 - Yili 11 - ayda, gowuyüenning testiqlishi bilen <Ürümchi yuqiri yéngi téxnika kesiy tereqqiyat rayoni> tesis qilindi. Uning pilandiki kölimi 8. 9 Kwadrat kilométir bolup, hazirghiche 1. 1 Kwadrat kilométir échilip boldi. 1994 - Yili 8 - ayda gowuyüenning testiqlishi bilen <Ürümchi iqtisadiy téxnika tereqqiyat rayoni> tesis qilindi. Uning pilandiki kölimi 3. 4 Kwadrat kilométir bolup, hazirghiche 5. 2 Kwadirat kilométir échilip boldi. Asasliq menzirlik sayahet rayonliridin nensen tebiiy charwichiliq meydani. Gen'gu juxuatey, beyyanggu sharqiratmisi, jawbishen, shüyshigü, qizil tagh qatarliqlar bar, bolupmu sheher rayonida heywet bilen qed kötürüp turghan qizil tagh hem ürümchi shehirining simwoli hem égizge chiqip sayahet qilish, sheher menzirisini égizde turup tamasha qilishtiki köngüldikidek jay; Asasliq medeniyet yardikarliqliridin 8 - armiyining shinjangda turushluq ish béjirish orni, inqilabiy qurban mawzéminning esli turalghusi, junggo ishchi - déhqanlar qizil armiyisi gherbiy yol armiyisining kona orni, ürümchi inqilabiy qurbanlar qebristanliqi, shinjangdiki her millet inqilabi qurbanliri xatire munari, junggo xelq azadliq armiyisining shinjanggha kirgenliki xatire munari we ulanbay qedimiy shehiri, shenshi chong meschiti, alghuy <Tash qel'e>si, wénmiyaw ibadetxanisi, gungningching sheher xarabisi qatarliqlar bar.

 

 

 

Turpan Sheheri

 

 

Turpan shehiri tengri téghining böliki, bughda téghining jenubiy étikige, turpan oymanliqining ottura qisimigha jaylashqan. Uning sherqiy teripi pichan nahiyisi bilen, gherbiy teripi toxsun nahiyisi, jenubiy teripi lopnur nahiyisi, shimaliy teripi jimisar nahiyisi, guchung nahiyisi we ürümchi we ürümchi nahiyisi bilen tutishidu. Jenubtin shimalghiche bolghan uzunluqi 244 kilométir. Sherqtin gherbkiche bolghan kengliki 70 kilométir. Omumiy yer meydani 15 m ing 700 kwadrat kilométir. Uninggha 2 bazar, 7 yéza, 11 ahale komitéti, 95 kent ahale komitéti qaraydul. Teweside shinjang ishlepchiqirish - qurulush bingtuenige biwasite qarashliq 1 tuen - meydani bar. Sheher rayonining ürümchi shehiri bilen bolghan ariliqi 180 kilométir. Uning 1995 - yilining axiridiki omumiy nopusi 236 ming 500, buning ichide uyghurlar 71. 29% Ni, xenzular 20. 91% Ni, bashqa milletler 7. 80% Ni teshkil qilidu.

 

Turpan qedimki zamanda <Qosh> dep atalghan, qedimki yipek yolining shimaliy liniyisidiki muhim sheher. Gherbiy xen sulalisi dewride bu jay aldinqi qangqil qebilisining yéri bolup, yarghulni xen sulalisi dewride bu jay aldinqi qangqil qebilisining yéri bolup, yarghulni merkez qilghan. Xen sulalisining yüendi 1 - yili (miladidin burunqi 48 - yili) wuji mehkimisi tesis qilinip, sherqiy xen sulalisining xédi yongyüen 3 - yili (miladi 91 - yili) wuji mehkimisi turushluq jay yarghul shehiridin idiqut shehirge köchürülgen. Jin sulalisi dewride quchu wilayiti tesis qilin'ghan. Shimaliy wéé sulalisi dewride qucho döliti dep atalghan. Tang sulalisi dewride astane aymiqi tesis qilin'ghan. Sung sulalisi dewride qucho uyghur padishahliqi bolghan. Yüen sulalisi dewride qaraquchu ayghaqchi mehkimisi tesis qilinip, béshbaliq waqitliq diwan wazaritige qarighan. Ching sulalisining guangshü 12 - yili (1886 - yili) turpan biwasite qarashliq nazariti tesis qilinip, dixua mehkimisige qarighan. Min'goning 2 - yili (1913 - yili) turpan nahiyisige özgertilip, ilgiri - kéyin bolup dixua doteyliki, qara sheher dotey mehkimisi, dixua waliy mehkimisige qarighan. Jungxua xelq jumhuriyiti qurulghandin kéyin bir mehel biwasite aptonom rayon'gha qarighan, kéyin ürümchi shehirining bashqurushida bolghan. 1975 - Yili turpan wilayitige ayrip bérilgen. 1984 - Yili nahiye emeldin qaldurlup sheher qilip tesis qilin'ghan. Hazir bu sheher turpan wilayetlik memuriy mehkime turushluq jay.

 

Yer tüzülüshi shimaliy égiz, jenubiy pes bolup, shimal qismi taghliq, ottura qismi bostanliq, jenubiy qismi chöllük, yalqun tagh ottura qismni késip ötken. Aydingköl memlikitimiz boyiche eng pes ichki quruqluq oymanliqi (déngiz yüzidin 154 métir pes) bolup hésablinidu. Daxiyen deryasi we qara yüzi deryasi qatarliq deryasi bar, yer üsti su bayliqi 281 milyon kub métir, tüzlenglik rayonlarni teminleydighan yer asti süyi miqdari 364 milyon kub métir. Dangliq kariz arqiliq yer asti süyini bashlap chiqish qurulushi sanaet, yéza gilik we xelq turmushigha kéreklik suni ishenchilik kapaletke ige qilghan. Yawayi haywanat bayliqidin yilpiz, qongur éyiq, aq boghuz böken qatarliqlar bar. Yawa ösümlük bayliqidin chüchükbuya, zarangza, sughurgül, aliqat, qarleylisi qatarliqlar bar. Bayqalghan qézilma bayliqidin néfit, tömür, mis, nékil, altun, kömür, tuz, gilaubér tuzi, kwarts qum, natriyiliq sélitra, dolomit jinis, kaliy, bor qatarliqlar bar. Turpan shehiri issiq mötidil belwagh intayin qurghaq iqlim rayonigha kiridu. Yilliq otturiche témpraturisi 13. 9℃, Eng yuqiri témpératurisi 47. 6℃, Eng töwen témpératurisi - 28. 0℃, Yiligha ottura hésab bilen 145. 2 Kün eng yuqiri témpératura 30℃ tin yuqiri bolidu. Künning otturiche yilliq chüshüsh waqti 3049. 5 Saet, 10℃ yighinda témpératurisi 5391. 3℃, Qirosiz mezgili 266 kün. Otturiche yilliq höl - yéghin miqdari 16. 4 Millimétir. Suning yilliq otturiche pargha aylinish miqdri 2837. 8 Millimétir.

 

Bu sheherning déhqanchiliqi bir qeder tereqqiy tapqan. Hazir 16 ming géktar (240 ming mo) térilghu yer, 7300 géktar (109 ming mo) orman, 231 ming 200 géktar (3 milyon 468 ming mo) otlaq bar, yene 10 ming géktar (150 ming mo) déhqanchiliqqa bab kélidighan qaqas yer, 7300 géktar (110 ming mo) orman ehya qilishqa bab kélidighan qaqas yer bar. Déhqanchiliq mehsulatliridin bughday, qonaq, kéwez, qoghun - tawuz, méwe - chéwe, köktat qatarliqlar bar. Bolupmu üzüm junggo we chet ellerge dangliq, charwisidin kala, qoy, éshek qatarliqlar bar. Heselchilikmu melum kölemge ige.

 

Turpan shehirining asasiy muesseliri bir qeder yaxshi. Lenju - shinjang tömür yoli bilen jenubiy shinjang tömür yoli mushu jayda tutishidu. Dölet tashyolining 312 - liniyisi tewesidin késip ötidu. Sheher - yéza tashyolliri gireliship tutushup ketken. Programmiliq téléfon, köchme téléfon alaqisi, guruppa boyiche sanliq melumat almashturush alaqisi yolgha qoyuldi.

 

Bu sheherning medeniyet yadikarliqliridin idiqut qedimki shehiri, yarghul qedimki shehiri, bézeklik ming öyi, sulayman wang munari (yeni imin munari), astane qedimki qebristanliqi qatarliqlar bar. Dangliq menririlik jaylaridin yalqun tagh, boyluq we kariz qatarliqlar bar.

 

turpan shehiri tengritaghning tarmaq tizmisi bolghan töpeТata (bughda) téghining jenubiy étikige, turpan oymanliqining ottura qismigha jaylashqan. Idiqut téghi sherqtin gherbke sozulup sheher tewesini toghrisigha késip ötidu. Turpan shehirining omumiy kölimi 15 ming 738 kwadrat kilométir, déngiz yüzidin égizliki 16 métir.

 

Turpan qedimki zamanda лqosho (qosh)╗ dep atilatti. Xen dewride aldinqi qanqil (uyghurlarning ejdadliri) döliti bolghan. Aldinqi qanqil ordisi mushu yerde idi.

 

Turpan Ч memlikitimiz boyiche hawa kilimati qurghaq hem issiq, höl Ц yéghin miqdari az, yer asti su qatlimi töwen, jughrapiyilik yer tüzülüshi eng chongqur jay bolup, déngiz yüzidin 154 métir tirenlikte turidu. Bu yer tengritéghining jenubiy étikige, dunyagha meshhur qedimki yipek yolining asasiy tügünige jaylashqan. Meshhur idiqut tagh tizmisi bu rayonning otturisidin késip ötidu лot yurti╗ dégen nami bar.

 

Turpan tarixta her xil namlar bilen atilip kelgen bolup, turpan лtarixiy xatiriler. Perghane tezkirisi╗de лqosh╗ dep atalghan. лqosh╗ Ч esliy лqutiТosh╗ning xenzuche ahang terjimisidur.

 

лqutiТosh╗ Ч shimaliy hon tengriqutining ismi. Xuddi лidiqut╗ hem padishah nami hem yer nami bolghinigha oxshash qutiТosh hem shimaliy hon tengriqutining nami hem yer nami idi.

 

Toqsun Ч turpan oymanliqidiki üch nahiye ichide eng oyman yerge yeni déngiz yüzidin 154 métir töwen bolghan aydingköl yaqisigha jaylashqan. Toqsun nahiye bazirining mutleq köp qismi déngiz yüzidin töwen bolup, élimiz boyiche eng töwen nahiye baziri hésablinidu.

 

Tarixiy matériyallarda xatirilinishiche, buningdin ikki ming yil ilgiriki xen sulalisi dewride qorighar (gherbiy rayon)diki 36 döletning biri bolghan tagh döliti toqsunТgha jaylashqan.

 

1936Ц yili toqsun nahiyisi tesis qilinip, ürümchige qarighan. 1975Ц yilidin bashlap turpan wilayitige qaraydighan boldi.

 

Tuyuq Ц pichan nahiyisige qarashliq bir yézining nami bulup, bu yézining shimali teripidiki jilgha лtuyuq chong jilghisi╗dep atilidu. Bu jilgha hazir turpan sayahetchilikining yéngi échish nuqtisi bulush süpiti bilen sayahetchilerni barghanche jelp qilmaqta.

 

Tuyuq chong jilghisi sherqte pichan nahiye bazirigha 46 kilométir, gherbte turpan shehrige 47 kilométir, gherbiy jenubta quju qedimki shehirige 13 kilométir kélidu. U nechche yüz kilométirgha sozulghan idiqut téghidiki herqaysi jilghilar ichide medeniyet tarixi eng uzun, tebiТiy menzirisi eng heywetlik we körkem jilghidur.

 

Pichan-saqir: bu jay esliy лsayqir╗ dep atilatti. Kéyinche лy╗ heripi teleppuzdin chüshüp qélip лsaqir╗gha özgergen.

 

Sirkip: bu лsir bérilgen kup╗, лidish yasaydighan yer╗ dégen menidiki söz bolup, bu jay idiqut xanliqining farfur merkizi idi. лsirkip Ч farfur qacha démektur╗.

 

Teze: bu лégiz jay╗ dégenlik bolidu. лtürkiy tillar diwani╗da: лteze Ч égizlik dégen bolidu╗ dep körsitilgen.

Chiqtim qedimki shehiri xenzuche menbelerde лDATIGEN╗, лDAZICHENGg╗, лCHITING╗ dep yézilip kelgen.

 

Xensoche Tarixiy kitablarda лchiqtim╗ Ч лChigetamu╗, лChiketeng╗, лChiketey╗ dégen namlar bilen xatirilinip keldi.

 

лyéngi tangname. Jughrapiyilik tezkirisi╗ л新唐书. 地理志╗ning 40Ц jildide: лéwirghol aymiqi (Qumul)diki lapchuqtin gherbke 640 yol mangsa CHITING (赤停) qorghanigha kélidu╗ dep körsitilgen. Sé moxo ependi toplighan xenzuche tarixiy kitablardimu лChiting╗, лChitingzhen╗ dégen namlar bar. Miladi 980Ц yili sung sulalisidin idiqut ulugh uyghur élige kelgen elchi wang yendi лidiqutqa seper xatirisi╗de: лChiting bilen Zétyen bir jay╗ dep körsetken. лZétyen╗ dégen söz лdessise put yétip qalidighan, piyade kézip ötüp ketkili bolmaydighan sazliq yer╗ dégen menide.

 

Hazirqi pichan nahiyisi qedimde gherbiy yurttiki 36 beglikning biri лqutxur╗ (XUXUGO) beglikining teweside idi. лxenname. Gherbiy yurt (qorighar) tezkirisi╗de: лqutxor beglikining merkizi qostiki yoghantérek idi. Bu yerdin changТenТge 8200 yol (4100 kilométir) kélidu╗ dep körsitilgen.

 

Murtuq: turpandiki bir yurtning nami bolup, bu namning kélip chiqishi toghrisida mundaq ikki xil közqarash mewjüt. Biri, bu yurtning esliy namini лmurtugh╗ dep qarash. Men лmurtugh╗ dégen isimning lughet menisini izdep kördüm. лmurtugh╗ esliy лmur╗ (sösün) we лtugh╗ (bayraq) dégen ikki sözdin tüzülgen isim bolup, menisi лsösün tugh╗ dégenlik bolidu. Buningdin qarighanda murtugh idiqut xanliqi dewride sösün tughluq qoshun turghuzulghan jay bolushi mumkin.

 

Turpan budda dinining muhim ochaqlirining bir bolup, bézeklik mingТöyi we tuyuq mingТöyliri jahankeshler, din tarqatquchilar, rahiblar toplishidighan awat jay bolup, yerlik xelqler bu yerni ulugh bilip, seyle Ц ziyaret qilishatti. Turpan xelqi islam dinigha étiqad qilip, islam dini omumlashqiche yerlik xelq bu jayni olughlap kelgen.

 

Idiqut téghi: turpan oymanliqining shimaliy qismigha jaylashqan. idiqut téghining tupisi qizil bolghachqa лqiziltagh╗ dep atilidu. xenzular idiqut téghini лXOYENSHEN╗ (火焰山) dep ataydu, menisi лyalquntagh╗ dégenlik bolidu. Idiqut téghi лgherbke sayahet╗ namliq kitabta, ot yalqunlap köyüp turidighan, jin Ц alwastilar makanliniwalghan tagh qilip körsitilgen.

Singgim yézisi: singgim yéziliq hökümet jaylashqan orunning esliy nami лpeyzawat╗ idi.

 

TENBUXU (坛布胡): hazir лtenbuxu╗ dep atilidighan bu jayning esliy nami лqosh qariyaghach╗ dep atilatti.

 

Saqa: bu yerning yer shekli töwen bolup, tengritaghliridin singip kelgen yer asti suliri bu jaygha kelgende yer yüzige chiqip sazliqlarni, bulaqlarni peyda qilghachqa, лsaqa╗ dep atalghan. лsaqa╗ning menisi лsaqindi su╗ dégenliktur.

 

Astane yézisi: hazirqi astane yézisining yéziliq hökümet orni esliy лeshsha mehellisi╗ dep atilatti. лeshsha╗ bolsa лeski sheher╗ sözining yillar Ц esirler dawamida özgirishidin hasil bolghan. лkona sheher╗ dégen menide. лeshsha╗, лeski sheher╗ Ч idiqut qedimki shehirining nami.

 

Kalilarning karizi: bu yurttiki kishilerning leqimi лkala╗ bolghachqa, bu yurt лkalilarning karizi╗ dep atalghan.

 

Tur karizi: bu karizda tur bolghachqa shundaq atalghan.

 

Quruqlar karizi: éytishlargha qarighanda 200 yil ilgiri bu kariz etrapida olturushluq ikki kishi béyjinggha bérip quruq qol qaytip kelgeniken. Shuningdin bashlap bu kariz лquruqlar karizi╗ (quruq qollar karizi) dep atilip qalghaniken.

 

Üzümchiliq yézisi: bu yéza turpan shehirining sherqidiki boyluqqa jaylashqan. Sherqiy idiqut téghi bilen jenubiy chatqal yézisi bilen, gherbiy yar yézisi bilen tutishidu. Üzümchilik yézisi yéziliq hökümet turushluq jayning eslidiki nami лbaghri kenti╗ dep atilatti. лbaghri╗ dégen söz лyéni, buyi, yaqisi╗ dégen menide. baghri kenti idiqut téghining étikige jaylashqanliqi üchün лbaghri╗ dep atalghan. Baghri qedimde лtagh baghri╗ dep atalghan. Esirler dawamida лtagh╗ sözi chüshüp qélip лbaghri╗ bolup qalghan.

Aydingköl yézisi: hazirqi aydingköl yézisi déyiliwatqan yézining esliy nami лpaqa bulaq╗ dep atilatti. Esliy aydingköl hazirqi aydingköl yézisining ayighidiki bir meshhur köl (aydingköl)ning nami idi.

 

Shanichi kenti: лshanichi╗ Ч лshana╗ dégen isimgha лchi╗ dégen söz yasighuchi qoshumchisining qoshulushidin yasalghan. лshanichi╗ dégen söz лshana yasighuchi╗ dégen menide. лshana╗ sözige лuyghur tilining izahliq lughiti╗de mundaq izahat bérilgen: лshana Ч böz toquydighan destigahning örüsh yiplirini kötürüp Ц chüshürüp turidighan qismi, bözni buzghan shanisi, qizini buzghan anisi (maqal)╗.

 

Eng töwen oymanliq. Turpan oymanliqi memlikitimizdiki eng töwen oymanliq bolup, eng töwen orni oymanliqning merkizi aydingkölge jaylashqan. Déngiz yüzidin 155 métir töwen. Turpan oymanliqi déngiz yüzidin 392 métir töwen bolghan iТordaniyidiki ölük déngizdin qalsila, dunya boyiche 2Ц orundiki töwen jay bolup hésaplinidu.

 

Üzümi eng tatliq. Turpan élimizdiki üzüm östürüsh tarixi eng uzun, üzüm sortliri eng köp (200xildin artuq) jay bolup, kishmish üzüm turpanining alahide mehsulati. Uning qent terkibi dunya boyiche 1Ц orunda turidu.

 

Turpan <<Muqam Yurti>>

 

 

Buyluq

 

 

 

 

Dunyadiki eng mukemmel xarabe Ц yarghol qedimki shehiri

 

 

Yarghol qedimki shehiri eminiye dewrining axirqi mezgilidin yüen sulalisi dewrigiche bolghan arliqtiki qedimki sheher xarabisi bolup, turpan shehirining texminen on kilométir gherbidiki yar éghizi gholigha jaylashqan. Xarabe jaylashqan töpilik tik qiyaliq bolup, nispiy égizliki 20~30 métirge yetkechke, qiyaning girwikidiki mudapie tosaq témidin bashqa, adettikidek sépillar yoq. Bu töpilik tal yopurmiqi sheklide bolup, jenubtin shimalgha uzunluqi texminen 1700 métir, sherqtin gherbke eng kengliki texminen 300 métir kélidu. Qurlushlar asasen sheher xarabisining jenubiy qisimigha merkezleshken bolup, kölimi texminen 360 ming kwadrat métir kélidu. Sheherning jenubiy, sherqiy we gherbiy qisimida yardin échilghan qowuq bar. Jenubiy qowuq bilen sherqiy qowuq qedimki sheherge kirip chiqidighan asasliq yol bolup, sheherni jenubtin shimalgha késip ötidighan chong yol jenubiy we sherqiy qowuqlar bilen tutishidu hemde qurlushlar merkezleshken rayondiki 47 tar kochinimu öz'ara tutashturup, pütün sheherning qatnash torini shekillendüridu. Ahaliler olturdighan qoru Ц jaylarning ishikliri biwaste chong yolgha qaritip échilmay, belki tar kochilar arqiliq chong yolgha tutashturulghan.

 

 

Hazir saqlinip qalghan qurulushlardin oxshimaydighan binakarliq téxnikisini körwalghili bolidu. Mesilen, yerni kolap tam qopurush téxnikisini alghanda, buningda tam orni qaldurulup, uning ichi Ц sirti kolan'ghandin kéyin tam shekillinidu, bu eng alahidilikke ige téxnika we asasliq qurlush shekli hésablinidu ; Buningdin bashqa yene xangdash, lay döwlesh, kések Ц chalmilar bilen qopurush, geme kolash qatarliq téxnikilarmu bolup, ular oxshimaydighan rol tertipi we dewr özgirishini namayan qilghan. Yarghol töpilikining shimalida, yene tang sulalisige tewe qiypash yolluq, öngkürsiman lehetlik nechche on qebre bar. Bu qedimki sheher memilket boyiche nuqtiliq qoghdilidighan medeniyet yadikarliq orni hésablinidu.

 

 

 

 

 

 

 

Ghulja Sheheri

 

Ghulja shehiri ili deryasi wadisining ottura qismigha jaylashqan. Sherqiy shimali ghulja nahiyisi bilen, jenubiy teripi chapchal shibe aptonom nahiyisi bilen, gherb, shimal terepliri qorghas nahiyisi bilen tutishidu, omumiy yer kölimi 575 kwadrat kilométir, sheherge bir bazar, alte yéza, alte mehelle ish bashqarmisi, 59 ahale komitéti, 38 kent ahale komitéti qaraydu. Sheherde turushluq orunlarni ishlepchiqirish - qurulush bingtueni yéza igilik 4 - shisi, gherbiy tiyanshan ormanchiliq idarisi, shinjang kan - métallorgiye idarisi qatarliqlar bar. Sheher bilen ürüchmi shehirining ariliqi 700 kilométir. 1995 - Yilining axiridiki omumiy nopusi 299 ming 030 bolup, uyghurlar 48. 1% Ni, xenzular 35. 5% Ni, qazaqlar 4. 68% Ni, bashqa milletler 11. 71% Ni teshkil qilidu.

 

Ghulja shehiri ilgiri ghulja nahiyisige qaraytti. 1952 - Yili ghulja nahiyisige qarashliq besh rayonni ayriwélish bilen ghulja shehiri tesis qilin'ghan bolup, ili wilayitige qaraydighan bolghan. 1953 - Yili ölkige biwasite qaraydighan sheher derijisige kötürülgen. 1955 - Yili ili qazaq aptonom oblastigha biwasite qaraydighan sheher qilip özgertilgen. 1985 - Yili yene ili wilayitige qaraydighan bolghan. Hazir ili qazaq aptonom oblastining merkizi. Shundaqla ili wilayetlik memuriy mehkime turushluq orun.

 

Sheherning yer sheklidin qarighanda shimaliy égiz, jenubiy pes, shimaliy qismi kökérchin taghliq rayoni, jenubiy qismi latqa - tinma yer we pelempeysiman wadidin ibaret bolup, taghliq jaylar 61% ni, latqa - tinma yer we pelempeysiman wada 39% ni igileydu. Ili deryasi sheherni késip ötidu. Yilliq éqin miqdari 11 milyard 350 milyon kub métir, tüzlenglik rayonliridiki yer asti süyidin paydilinish miqdari 285 milyon kub métir. Hazirghiche bayqalghan kan mehsulatliri bayliqliridin kömür, shéghil jinisliri, otqa chidamliq séghiz topa qatarliqlar bar.

 

Ghulja shehirining iqlimi belwaghning mötidil qurghaq kilimat iqlimigha kiridu. Yilliq otturiche témpératurisi 8. 4℃, Eng yuqiri témpératura 37. 9℃, Eng töwen témpératura - 40. 4. Quyashning yilliq otturiche chüshüsh waqti 2802. 4 Saet, 10℃ yighinda témpératura 3310. 6℃, Qirosiz mezgili 154 kün. Yilliq otturiche höl - yéghin miqdari 257. 5 Millimétir, suning yilliq otturiche pargha aylinish miqdari 1613. 6 Millimétir.

 

Sheherning sanaet, yéza igiliki bir qeder tereqqiy qilghan. Hazir 10 ming 300 géktar (154 ming 080o) térilghu yer bar. Yéza igilik mehsulatliridin bughday, kömmiqonaq, mayliqdan, qizilcha, méwe - chéwe, köktat qatarliqlar asas qilinidu. Kala, qoy choshqa qatarliq charwilar béqilidu. Uchar qushlarni béqishmu belgilik kölemge ige. Toqumchiliq, énérgiye menbesi, qurulush matériyalliri, kön - xurum, yémeklik pishshiqlap ishlesh qatarliq asasliq sanaet türliri bar.

 

Ghulja shehirining asasiy muesseseliri künséri mukemmelleshmekte. Dölet tashyolining 312 - we 218 - liniyiliri sheherni késip ötidu. Sheher, yézilardiki asfalit yollar terep - terepke sozulghan. Ghulja ayrodiromida chong - ottura tiptiki yoluchilar ayropilani uchalaydu hem qonalaydu, ürümchige uchidighan ayropilan bar. 25 Ming tochka programmiliq téléfon memliketlik torgha kirgüzüldi. Ghulja shehiri gowuyüen testiqlighan sirtqa échiwétilgen sheher bolup, 2199 - yili 6 - ayda gowuyüenning testiqi bilen chégra iqtisadiy hemkarliq rayoni qurulghan. Pilandiki kölimi 65 ming kwadrat kilométir, hazirqi kölimi 9200 kwadrat kilométir.

 

Sheherde asasliq medeniy yadikarliqlardin altun choqqa ibadetxanisi xarabisi, jyangshi ibadetxanisi, beytulla meschiti, üch wilayet inqilabiy qurbanlar qebristanliqi we körgezmixanisi, lin zéshüy xatire sariyi qatarliqlar bar.

 

 

Chöchek Sheheri

 

dörbiljin oymanliqining shimaliy chéti, tarbaghatay téghining jenubiy étikige jaylashqan. Uning sherqi dörbiljin nahiyisi bilen tutishidu, jenubiy chaghantoqay nahiyisi bilen tutishidu, gherbiy we shimali qazaqistan bilen chégrilinidu (chégra liniyisining uzunluqi 153 kilométir), jenubtin shimalghiche bolghan uzunluqi 90 kilométir, sherqtin gherbkiche bolghan kengliki 58 kilométir, omumiy yer meydani 3732. 3 Kwadrat kilométir. Uninggha 6 yéza, 3 mehelle ish bashqarmisi, 26 ahale komitéti, 103 kent ahale komitéti qaraydu. Teweside shinjang ishlepchiqirish - qurulush bingtueni yéza igilik 9 - shisining 3 tüen meydani bar. Sheher rayonining ürümchi bilen bolghan ariliqi 637 kilométir. 1995 - Yilining axiridiki omumiy nopusi 141 ming 600, buning ichide qazaqlar 15. 31% Ni, 3. 33% Ni, xenzular 64. 06% Ni, bashqa milletler 17. 30% Ni teshkil qilidu.

Chöchek shehiri xen sulalisi dewride honlarning ong oq yéri alghan. Tang dewride gherbiy türklerge tewe bolup, béshbaliq qoruqchibeg mehkimisige qarighan. Ching sulalisi dewrining bashlirida junggharlarning charwa baqidin'gha yéri bolghan, ching sulalisining chyenlung 31 - yili (1766 - yili) tarbaghatay mesilhetchi ambili turushluq jay bolghan, ching sulalisining guangshu 14 - yili (1888 - yili) tarbaghataygha biwasite qarashliq eminiye nazariti qilip özgertilgen. Min'goning 2 - yili (1913 - yili) chöchek nahiyisi qili özgertilgen we igliri - kéyin bolup tarbaghatay dotey mehkimisige, 5 - memuriy rayon'gha we tarbaghatay waliy mehkimisige qarighan. Jungxua xelq jumhuriyiti qurulghandin kéyin, ilgiri - kéyin bolup tarbaghatay waliy mehkimisi we tarbaghatay wilayitige qarighan. 1984 - Yili nahiye emeldin qaldurulup, sheher qilip tesis qilindi. Chöchek hazir wilayetlik memuriy mehkime turushluq jay.

 

Uning yer tüzülüshi: shimali égiz, jenubi pes, shimaliy qismi taghliq rayon, ottura, jenubiy qismi latqining tinishi we éqishidin hasil bolghan tüzlenglik bolup, taghliq rayon 30% ni, latqining tinishi, éqishi bilen hasil bolghan tüzlenglik 70% ni igileydu. Qaranggür deryasi, abdira deryasi qatarliq deryasi bar. Yer üsti su bayliq miqdari 485 milyon kub métir, tüzlenglik rayonlarni teminleydighan yer asti su bayliq miqdari 584 milyon kub métir, tüzlenglik rayonlarni teminleydighan yer asti süyi miqdari 390 milyon kub métir. Yawayi haywan bayliqidin yilpiz, ghulja, qongur éyiq, bugha, dughdaq, altay aq toshqini qatarliqlar bar. Yawa ösümlük bayliqidin azghan, badam, sughigül, qomuch, ketira, chakanda, qantéper qatarliqlar bar. Bayqalghan qézilma bayliqidin altun, hak tash, mermer, grant, gilaubéz tuzi qatarliqlar bar.

 

Chöchek shehiri mötidil belwagh ikkinchi derijilik qurghaq iqlim rayonigha kiridu. Yilliq témpératurisi 6. 0℃, Eng yuqiri témpératurisi 41. 3℃, Eng töwen témpératurisi -39. 2℃. Künning yilliq otturiche chüshüsh waqti 2947. 3 Saet, 10℃ yighinda témpératuraisi 2858. 1℃, Qirosiz mezgili 136 kün. Yilliq otturiche höl - yéghin miqdari 291. 6 Millimétir, suning otturiche pargha aylinish miqdari 1604. 9 Millimétir.

 

Bu sheherning déhqanchiliq - charwichiliqi bir qeder tereqqiy tapqan. Hazir 68 ming 009 géktar (1 milyon 34 ming mo) térilghu yer, 238 ming géktar (3 milyon 580 ming mo) otliqi bar. Déhqanchiliq mehsulatliridin bughday, kömmiqonaq, kök purchaq, aptapperes, qicha, qizilcha, qulmaq, qoghun - tawuz, méwe - chéwe, köktat qatarliqlar bar. Charwichiliqta yaylaqta béqishni asas qilidu, charwisidin qoy, at, kal, töge qatarliqlar bar, buning ichide chöchek kalisi eng meshhur. Sanaitidin qurulush matériyalliri kespi, échitish kespi, yémeklik kespi, toqumichiliq, kön - xurum mehsulatliri kespi, ashliq - may pishshiqlap ishlesh qatarliqlar bar.

 

Chöchek shehirining asasiy muesseseliri üzlüksiz mukemmelleshmekte. Sheher - yéza yollirining hemmisi asfalit, chöchek ayrodromigha ottura tipliq ayropilan qonalaydu we uningdin uchalaydu. U yerdin ürümchige nöwetchi ayropilan qerellik qatnap turidu. Optikiliq kabil, mikrodolqun, sün'iy hemrah qatarliq alaqilishish wasitiliri ishqa kirishtürüldi, köchme téléfo, simsiz chaqirghu yürüshleshtürdi, 10 ming programmiliq téléfon pütün memliket bilen torlashturuldi. Chöchek shehiri sirtqa échiwétilgen sheher, 1992 - yili 6 - ayda gowuyüenning testiqlishi bilen chégra iqtisadiy hemkarliq rayoni tesis qilindi, uning kölimi 5. 6 Kwadrat kilométir pilanlan'ghan, tereqqiyat kölimi bir kwadrat kilométirgha yétidu. Bu sheher tewelikidiki baqto chégra éghizi shinjangning qazaqistan bilen bolghan muhim soda ighizliridin biri hésablinidu

 

 

Qaramay shehiri

 

Rayonning omumiy ehwali : qaramay shehiri jungghar oymanliqining gherbiy shimal qismigha jaylashqan, etrapi tarbaghatay wilayiti bilen, ottura we jenubiy qismi küytün shehiri bilen tutishidu, qaramay shehirige maytagh rayoni, qaramay rayoni, jerenbulaq rayoni we urxu rayoni qaraydu, sheherlik xelq hökümiti qaramay shehiride. Asasliqi xenzu, uyghur, qazaq qatarliq milletlerdin terkib tapqan.

 

аTebiiy bayliqi: qaramay shehirining yéri keng hem tüz bolup, jungghar oymanliqining merkizigirek toghra kélidu. Jenubtin shimalgha uzun, sherqtin gherbke tar bolup, sozunchaq shekilni hasil qilghan. Su bayliqidin dem deryasi, eyrik köli qatarliqlar bar. Néfit, tebiiy gaz qaramay shehirining asasliq qézilma bayliqi bolup, néfit qatlimi népiz, zapisi mol, zapisi mol, néfit süpiti mol, néfit Цgaz hemme yerge tarqalghan bolup, memlikitimizdiki asasliq néfitliklerning biri, shundaqla shinjangdiki eng chong néfit ishlepchiqirish rayoni hésablinidu. Uningdin bashqa hazirghiche bayqalghan we zapisi éniqlan'ghan qézilma bayliqliridin tebiiy asfalt, kömür, tuz, gej, glawbér tuzi, tash paxta, xrustal qatarliqlar bar. Yawayi haywanlar bayliqidin jeren, yawa toshqan, yawa tongguz, tülke, yilan, qirghawul qatarliqlar bar, yawa dora ösümlükliridin yer mediki, toshqan zediki, chüchükbuya, chakanda, aq buya, adrasman, qomush yiltizi, perbun qatarliq 230 xildin artuqi bar. Qaramay shehiri tipik quruqluq iqlim rayonigha tewe bolup, yilliq otturche témpératurisi ℃8. 6, Yilliq otturche hölЦyéghin miqdari 105. 7 Millimétir, yilliq otturche pargha aylinish miqdari 2745. 4 Millimétir, yilliq otturche qirosiz mezgili 224kün.

 

аIgilik iqtisadi : qaramay shehiri memlikitimizdiki muhim néfit ishlepchiqirish bazilirining biri, shundaqla yéngidin güllen'gen zamaniwi néfit sanaiti shehiri, , bu sheherde ЛЛchong néfit, chong néfitЦximiye, chong yéza igilik, chong bazar ЫЫdin ibaret töt chong istratégiye omumyüzlük yolgha qoyulghan bolup, charlash, échish, néfit ayrish, ximiye sanaiti, néfitЦgaz toplap yollash, mehsulat yollash, néfitlik qurulushi, pen Ц tetqiqat layihilesh, rémont, mashinisazliq, tok tarqitish, su teminlesh qatarliq türi bir qeder toluq bolghan néfitЦxémye sanaiti sistémisi we dawalashЦsaqliqni saqlash, medeniyetЦmaarip, soda, sheher qurulushi, maliye, pulЦmuamilisi, jamaet ishliri asasen yürüshleshken zamaniwi néfit sanaiti shehiri shekillendi. Sanaet mehsulatliridin néfit, néfit mehsulati we néfitЦximiye mehsulati bar, buning ichide néfit miqdari aptonom rayon boyiche élinidighan néfit miqdarining 2／1ini teshkil qilidu. Yéza igilikide ékologiyilik chong yéza igilikini rawajlandurush asas qilin'ghan bolup, seplime kesip we yéngi tüwrük kesip shekillen'gen.

 

аQatnash we sayahetchiliki: qaramay shehiri shimaliy shinjang rayonning muhim qatnash tügüni, shimaliy shinjang tömür yoli, ürümchiЦküytün yuqiri sür'etlik yoli, dölet yoli 312Цlinyisi maytagh rayonning shimalini késip ötidu, dölet yoli 217Цlinyisi pütün qaramayni uzunisigha késip ötidu. Sherq teripidiki 201Цölke yoli biwasite merkizi sheher ürümchi, gherb teripidiki 221Цölke yoli biwasite chöchekke tutishidu. Qaramayda ürümchige uchidighan nöwetchi ayropilan bolup, tashyol qatnishi asas qilin'ghan, puqralar awiatsiyisi, tömür yol, turubiliq toshush bille yolgha qoyulghan qatnashЦtransport weziyiti barliqqa kelgen. Qaramay shehiri yéngi junggo qurulghandin kéyin bayqalghan tunji chong néfitlik, eyni yillarda ЛЛqaramay naxshisi ЫЫchangjyang deryasining shimaliy we jenubida, xuangxé deryasining yuqiriЦtöwen éqinlirida yangrap, gherbiy shimaldiki qara göher dep tonulghanidi. Menzirilik sayahet nuqtiliridin dunyagha meshhur bolghan dangliq menzirilik rayon ЛЛsheytankerish ЫЫ, gherbiy rayon chöllüki baghchisi, qaramay téghi qatarliqlar bar.

 

Xelq Meydani

 

 

Sheher körünishi

 

 

Ayroport

 

 

 

 

Qaramay östengi

 

 

 

Aqsu Sheheri

 

 

Aqsu shehiri tengritaghning jenubiy étikige, tarim oymanliqining gherbiy shimaliy chétige jaylashqan. Sherq teripi toqus, shayar nahiyisi bilen, jenubiy teripi awat nahiyisi, lop nahiyisi, chira nahiyisi bilen, gherb teripi üchturpan, kelpin nahiyisi bilen, shimal teripi unsu nahiyisi bilen tutishidu. Jenubtin shimalghiche bolghan uzunluqi 213 kilométir. Sherqtin gherbkiche bolghan kengliki 199 kilométir. Omumiy yer meydani 18 ming 300 kwadrat kilométir. Sheherge bir bazar, 6 yéza, töt mehelle ish bashqarmisi, 19 ahale komitéti, 128 kent ahale komitéti qaraydu. Sheher teweside shinjang ishlepchiqirish - qurulush bingtueni yéza igilik 1 - shisi shtabi we uninggha qarashliq 16 tuen - meydani bar. Sheher rayonining ürümchi shehiri bilen bolghan ariliqi 800 kilométir. 1995 - Yilining axiridiki omumiy nopusi 444 ming 200 bolup, buning ichide uyghurlar 42. 89% Ni, xenzular 55. 64% Ni, bashqa milletler 1. 47% Ni teshkil qilidu.

 

Aqsu shehiri chin, xen sulalisi dewride qum dölitining yéri bolghan. Gherbiy xen sulalis dewride gherbiy yurt quruqchibeg mehkimisining bashqurushida bolghan. Wéy, jin sulalisi, jenubiy, shimaliy sulaliler dewride kusen'ge tewe bolghan. Tang sulalisi dewride qum aymiqi tesis qilinip we enshi bash qoruqchibeg mehkimisining bashqurushida bolghan. Yüen sulalisi dewride chaghatay ewladlirining suyurghalliq yéri bolghan. Ching sulalisining guangshü 8 - yili (1882 - yili) onsu biwasite qarashliq aymiqi qilip tesis qilin'ghan. Guangshüning 28 - yili (1902 - yili) derijisini östürüp unsu mehkimisi qilinighan. Min'goning 2 - yili (1913 - yili) özgertip nahiye qilinip, aqsu dep atalghan hemde ilgiri - kéyin bolup aqsu doteyb mehkimisi, 4 - memuriy rayon we aqsu waliy mehkimisining bashqurushida bolghan. Jungxua xelq jumhuriyiti qurulghandin kéyin, ilgiri - kéyin bolup aqsu waliy mehkimisi, aqsu wilayitige qarighan. 1983 - Yili nahiye emeldin qaldurulup, sheher qilin'ghan. Hazir wilayetlik memuriy mehkime turushluq jay.

 

Yer tüzülüshi: gherbiy shmaldin sherqiy jenubqa qiypash. Buning ichide tagh yéri 43. 4% Ni, tüzlenglik 49% ni, qumluq 7. 6% Ni igileydu. Aqsu deryasi, tarim deryasi, dolan deryasi qatarliq deryaliri bar. Yilliq höl - yéghin miqdari 7 milyard 859 milyon kub métir. Yer yüzidiki su bayliqi bir milyon kub métir. Tüzlenglik rayonlarni teminleydighan yer asti süyi miqdari bir milyard 20 milyon kub métir. Yawayi haywanat bayliqidin qara tayghan bugha, aq boghuz böken, yawa tongguz, aqqu qatarliqlar bar. Yawa ösümlük bayliqidin 51 ailidiki 232 uruqdashqa tewe 497 tür bar. Hazirghiche bayqalghan qézilma bayliqliridin fosfor, hak tash, dolomit jinis, bazalit, singirtash, kwarts qum, far - fur topa, simab, barit, kömür qatarliqlar bar.

 

Aqsu shehiri illiq mötidil belwagh qurghaq iqlim rayonigha kiridu. Yilliq otturiche témpératurisi 9. 8℃, Eng yuqiri témpératurisi 40. 7℃, Eng töwen témpératurisi - 27. 6℃, Yiligha ottura hésab bilen 58. 8 Künde eng yuqiri témpératura 30℃ tin yuqiri bolidu. Künning yilliq chüshüsh waqti 2873. 3 Saet, 10℃ yighinda témpératurisi 3803. 4℃, Qirosiz mezgili 193 kün. Yilliq otturiche höl - yéghin miqdari 62. 0 Millimétir, suning yilliq otturiche pargha aylinish miqdari 1890. 1 Millimétir.

 

Aqsu shehiri yéza igilikini asas qilidu. Hazirqi térilghu yer kölimi 38 ming 400 géktar (576 ming mo), orman kölimi 46 ming 700 géktar (700 ming mo), otlaq kölimi 862 ming 700 géktar (4 milyon 300 ming mo), yene özleshtürüshke bolidighan 1 milyon 25 ming géktar (15 milyon 375 ming mo) qaqas yéri bar. Déhqanchiliq mehsulatliridin shal, bughday, kömmiqonaq, kéwez, qizilcha, qoghun - tawuz, méwe - chéwe, köktat qatarliqlar bar. Buning ichide kéwezning birlik mehsulati jehette memliket boyiche <100 Kilogram> liq nahiye, sheher qatarigha kirdi. Charwisidin kala, qoy, choshqa qatarliqlar bar. Sanaitidin quurlush matériyalliri, yénik sanaet, toqumichiliq, sulyaw, ximiye sanaiti, ashliq, may pishshiqlap ishlesh qatarliqlar bar.

 

Hazir aqsu shehirining ul muesseseliri üzlüksiz mukemmelleshmekte. Dölet tashyolining 314 - liniyisi aqsu shehiridin ötidu. Asfalt yol wilayetning herqaysi nahiyilirige we shehirige qarashliq yézilargha tutashturuldi. Ürümchi shehirige biwasite uchidighan nöwetchi ayropilan bar. 12 Ming programmiliq téléfon pütün memliketning alaqlishish torigha kirgüzüldi. Köchme alaqe, goruppa boyiche sanliq melumatlarni almashturup alaqilishish qatarliq xewerlishish wasitliri birdek ishqa kirishtürüldi.

 

Medeniyet yadikarliqliridin wetenperwer shair l. Mutellip meqbesi, qalmaq qedimiy shehiri qatarliqlar bar. Dangliq menzirilik jayliridin tarim deryasidiki shepeq, xonxé deryasi qedimki kéchiki, qedimiy ibadetxanidiki tang sadasi qatarliqlar bar.

 

лShinjangning iqtisadiy we ijtimaiy tereqqiyati toghrisida omumiy bayan╗ din

 

 

 

 

 

Kucha

 

Medeniyet, din, poliklor...Jehetlerde turpan bilen zamandash hem teqdirdash qedimiy yurtlarning biri. U tarixta 'küsen' nami bilen meshhurdur.

 

аKucha:tengritagh ottura bölikining jenubiy étikige, tarim oymanliqining shimaliy chétige jaylashqan. Sherqi bügür nahiyisi, lopnur nahiyisi bilen, gherbi toqsu nahiyisi, bay nahiyisi bilen, jenubi shayar nahiyisi bilen, shimali xéjing nahiyisi bilen tutishidu. Omumi yer kölimi 14ming 522 kwadirat kilométir, omumi nopusi 460 ming.

 

аKucha nahiyisining shimali égiz, jenubi pes bolup, shimaliy qismi tengritagh taghliq rayoni, jenubiy qismi éqin tinma tüzlengliki. Kucha deryasi, ögen deryasi, tarim deryasi qatarliq su menbeliri bar. Qézilma bayliqliri intayin mol bolup, néfit, tebiТi gaz zapisi zor. Bashqa bayqalghan we zapisi éniqlanТghan qézilma bayliqlardin kömür, kwartis qum, tashtuz qatarliqlar bar. Yawayi haywanlardin yilpiz, tagh öchkisi, arqar, aq leylek qatarliqlar bar. Yawayi ösümlüklerdin shinjang archisi, méwilik aq tiken, tengritagh chiteni qatarliqlar bar.

 

аKucha nahiyisi illiq mötidil belbagh intayin qurghaq iqlim rayonigha tewe bolup, qish pesli quruq soghuq, yaz pesli qattiq issiq. Yilliq otturiche témpiraturisi 11. 3 giradus, yilliq otturiche höl-yighin miqdari 73. 6 millimétir. Yilliq otturiche pargha aylinish miqdari 2339. 2millimétir, yilliq otturiche qirosiz mezgili 223 kün.

 

аKucha nahiyisining qatnishi qolayliq bolup, jenubiy shinjang tömür yoli, dölet yoli 314-, 217-liniyisi tengritaghning jenub we shimalini késip ötidu. Ürümchi we jenubiy shinjangning herqaysi jaylirigha qatnaydighan nöwetchi ayropilani bar. Kucha nahiyisi qedimi yipek yolidiki dangliq sheherliki bilen, nepis küsen usuli we parlaq tash ghar medeniyiti bilen dölet ichi we sirtigha meshhur. medeniyet yadikarliqliridin qumtura mingöyi, qizil mingöyi, qumtura mingöyi, subashi qedimiy sheher xarabisi, qedimiy tura...Qatarliqlar bar. dangliq menzire rayonliridin qizilyar jilghisi, chongköl orman baghchisi, tengritagh sirliq jilghisi, tebiТi toghraqliq qatarliqlar bar.

 

 

Korla Sheheri

 

Korla shehiri tengri téghining tarmiqi bolghan xora téghining étikige, tarim oymaliqining sherqiy shimaliy chétige jaylashqan. Uning sherqiy qismi baghrash nahiyisi bilen, jenubiy qismi lopnur nahiyisi bilen, gherbiy qismi bügür nahiyisi, shimaliy qismi yenji xuyzu aptonom nahiyisi, xéjing nahiyisi bilen tutishidu. Jenubtin shimalghiche bolghan uzunluqi 110 kilométir. Sherqtin gherbkiche bolghan kengliki 92 kilométir. Omumiy kölimi 7449. 7 Kwadrat kilométir. Korla shehirige 10 yéza, 6 meheille bashqarmisi, 56 kent ahale komitéti qaraydu. Sheher teweside tarim néfitlikini qédirip tekshürüsh, échish qomandanliq shitabi, jenubiy shinjang tömüryoli waqitliq bashqurush bashqarmisi, ishlepchiqirish - qurulush bingtuenining yéza igilik 2 - shisi qatarliq orunlar bar. Sheher rayoni bilen ürümchining ariliqi 464 kilométir. 1995 - Yilining axiridiki omumiy nopusi 295 ming 700, buning ichide uyghurlar 30. 74% Ni, xenzular 65. 51% Ni, bashqa milletler 3. 75% Ni teshkil qilidu.

 

Korla gherbiy xen dewride chidir döliti dep atilip gherbiy yurt qoruqchibeg mehkimisige tewe bolghan. Sherqi xen dewrining axirida kin'git döliti qoshuwalghan. Süy, tang sulalisi dewrliride gherbiy türklerge, yüetn sulalisi dewride béshbaliq diwan wazaritige tewe bolghan. Chin sulalisi dewride qarasheher xan ambilining bashqurushida bolghan. Min'goning 6 - yili (1917 - yili) korla ambal yardemchisi qoyulghan. Tewelik jehette qarasheher wilayitige qarighan. Min'goning 19 - yili ( 1930 - yili) bashqurush idarisige özgertilip qarasheher memuriy rayonigha qarighan. Min'goning 28 - yili (1939 - yili) nahiye bolghan, tewelik jehette qarasheher memuriy nazaret waliy mehkimisige qarighan. Jungxua xelq jumhuriyiti qurulghandin kéyin, ilgiri - kéyin bolup qarasheher waliy mehkimisige, korla memuriy mehkimisige, bayigholin mongghul aptonom oblastigha qarighan. 1979 - Yili korla shehiri tesis qilindi. 1984 - Yili korla nahiyisi emeldin qaldurulup, korla shehirige qoshuwétildi. Hazir korla shehiri - bayigholin mongghul aptonom oblasti orgini turushluq jay. Yérining shimaliy égiz, jenubiy pes bolup, yelpügüchsiman qiypash bostanliq shekillen'gen. Buning ichide, taghliq 17. 8% Ni, tagh aldiki chöllükler 11. 4% Ni, qumluq 17. 6% Ni, bostanliq 53. 2% Ni teshkil qilidu. Künchi deryasi birdinbir chong derya bolup, yilliq éqim miqdari 1 milyard 210 ming kub métir. Tüzlenglik rayonliridiki yer asti süyidin paydilinish miqdari 439 milyon kub métir. Yawayi haywanatlardin sur bugha, aq boghuz böken, yawa tongguz, qirghawul, yawa toshqan qatarliqlar bar. Yawayi ösümlüklerdin qomush, lopnur kendiri, chüchükbuya, yolghun, toghraq, chakanda qatarliqlar bar. Qézilma bayliqlardin kömür, sapal topisi, hak tash, dolomit tash, mermer tash, gej qatarliqlar bar.

 

Korla shehirining iqlimi issiq mötidil belwaghning chong quruqluq xaraktéridiki qurghauq kilimatigha kiridu. Yilliq otturiche témpératurisi 11. 4℃, Eng yuqiri bolghanda 40℃ qa chiqidu. Eng töwen bolghanda - 28. 1℃ Qa chüshidu. Yilda ottura hésab bilen 80. 7 Kün 30℃ din yuqiri issiq bolidu. Quyashning yilliq otturiche chüshüsh waqti 2990. 0 Saet. 10℃ Ning yighilima témpératurisi 4273℃. Yilliq otturiche höl - yéghin miqdari 51. 1 Millimétir. Suning yilliq otturiche pargha aylinish miqdari 2788. 2 Millimétir.

 

Bu sheher yéngidin güllen'gen sanaet shehiri. Hazir toqumichiliq, yémek - ichmek, qeghezchilik, mashinsazliq, éléktron, kömür, éléktr quwwiti. Quruluqsh matériyalliri, ximiye sanaiti, tére - xurumchiliq qatarliq kesipiler asas qilin'ghan sanaet sistémisi asasiy jehettin shekillendi. Yéza igilik ishlepchiqirishidimu birqeder körünerlik üstünlüki bar. Hazir 19 ming géktar (285 ming mo) térilghu yer, 93 ming 300 géktar (1 milyon 400 ming mo) déhqanchiliq qilishqa bolidighan qaqas yer, 44 ming 500 géktar (668 ming mo) ormanliq, 348 ming 700 géktar (5 milyon 230 ming mo) otlaq bar. Déhqanchiliq mehsulatliridin bughday, kömmiqonaq, shal, kéwez, neshpüt, köktat qatarliqlar bar. Buning ichide korla neshpütining posti népiz, ichi yumshaq, chürük, suluq, tatliq bolup, ichki - tashqi bazarlarda dangqi bar. Charwilardin kala, qoy, choshqa, éshekni asas qilidu.

Korla shehirining asas muessseseliri birqeder yaxshi. 314 -, 218 - Dölet tashyoli sheher tewesidin ötidu. Sheher - yéza tashyolliri hemme yerge tutiship ketken; Biwasite ürümchi, shien'ge baridighan tömüryol, biwasite béyjing, jinen'ge uchidighan hawa liniyisi bar bolup, tashyol, tömüryol, aiatsiye, torobini öz ichige alghan. Stéréoluq qatnash transporti tori shekillendi. 32 Ming programmiliq téléfon pütün memliketning téléfon torigha tutashturuldi, simsiz chaqirghu, köchme xewerlishish apparatliri keng qollinilmaqta.

 

Medeniy yadikarliqlardin bash'egim, üzgen qedimki shehiri, nowréchi qedimki shehiri, ellik ketmen shehiri, cherchi töpiliki we qedimki sapal buyumlar qatarliqlar bar. Dangliq menzirilik jaylardin baghrash köli su chiqirish ponkiti menzirilik rayoni, néluper köli, quyash arili qatarliqlar bar.

 

 

Qeshqer Sheheri

 

Qeshqer shehiri qeshqer deryasining déltisining ottura, yuqiri qismigha jaylashqan. Uning sherq, shimal, gherb teripi qeshqer konisheher nahiyisi bilen tutishidu. Qenub teripi qeshqer yéngisheher nahiyisi bilen tutishidu. Sherqtin gherbkiche bolghan kengliki 13 kilométir, jenubtin shimalghiche bolghan uzunluqi 19 kilométir, sheher rayoni kölimi 15. 5 Kwadrat kilométir. Qarmiqida 3 yéza, 4 mehelle ish bashqarmisi, 57 ahale komitéti, 37 kent ahale komitéti bar. Shinjang ishlepchiqirish - qurulush bingtueni yéza igilik 3 - shisining shtabi qeshqer shehiride. Sheher rayonining ürümchi shehiri bilen bolghan ariliqi 1473 kilométir. 1995 - Yilining axiridiki omumiy nopusi 248 ming 600 bolup, uyghurlar 74. 97% Ni, xenzular 23. 93% Ni, bashqa milletler 1. 09% Ni teshkil qilidu.

 

Qeshqer gherbiy xen sulalisining deslepki mezgilide gherbiy yurttiki 36 döletning biri bolghan suli döliti idi. Gherbiy xen sulalisining shén jö 2 - yili (miladidin ilgiriki 60 - yili) gherbiy yurt qoruqchibeg mehkimisige qarighan. Tang sulalisining jinggüen 22 - yili (648 - yili) we tang sulalisining shyenching 3 - yili ( 658 - yili) bu yerde suli tutuq mehkimisi tesis qilinip, shu chaghdiki meshhur <Gherbni tinchlandurghuchi töt qoruqchibeg mehkimsi>ning biri bolghan. Sung, yüen dégen nam élishqa bashlighan. Ching sulalisining guangshü 8 - yili ( 1882 - yili) qeshqer konisheher nahiyisi tesis qilinip, dotey mehkimisi, suli biwasite qarashliq aymiqigha qarighan. Min'go yillirida qeshqer dotey mehkimisi, 3 - memuriy rayon, qeshqer waliy mehkimisining bashqurushida bolghan. Jungxua xelq jumhuriyiti qurulghandin deslepki mezgilde qeshqer shehiri qeshqer konisheher nahiyisining bir rayoni idi. 2195 - Yili konisheher nahiyisidin ayrip chiqip qeshqer shehiri qilip tesis qilin'ghan. Ilgiri - kéyin bolup qeshqer waliy mehkimisi, qeshqer wilayitige qarighan. Hazir qeshqer wilayetlik memuriy mehkime turushluq jay.

 

Yer tüzülüshi: shimaliy teripi égiz, jenubiy teripi pes, tarixtin buyan derya éqinlirining üzlüksiz özgirip turushi, tinishi bile, yer tüzülüshi murekkep bolup ketken. Teweside qizil deryasi we tümen deryasi bar. Oning yilliq éqin miqdari 2 milyard 185 milyon kub métir. Tüzlenglik yer asti zapas su miqdari 67 milyon kub métir.

 

Qeshqer shehiri illiq mötidil belwagh qurghaq iqlim rayonigha kiridu. Yilliq otturiche témpératurisi 11. 7℃. Eng yuqiri témpératurisi 40. 1℃, Eng töwen témpératurisi - 24. 4℃. Künning yilliq otturiche waqti 2874 saet. 10℃ Jughlanma témpératurisi 4250. 5℃. Qirosiz mezgili 218 kün. Yilliq otturiche höl - yéghin miqdari 61. 5 Millimétir. Suning yilliq otturiche pargha ayllinish miqdari 2487. 1 Millimétir.

 

Qeshqer shehiri iqtisadiy jehette sanaetni asas qilidu. Sanaiti toqumichiliq sanaiti, buyaqchiliq, éléktr quwwiti, ximiye sanaiti, xurumchiliq, yémeklik, kiyim - kéchek, qurulush matériyalliri, mashinsazliq we rémontchiliq, metbuat we en'eniwi qol hönerwenchiliki qatarliq 20 xildin ashidu. Buning ichide qurulush matériyalliri, toqumichiliq, milliy, alahide sanaet we sayahetchilik bu sheherdiki töt chong tüwrük kesip hésablinidu. Sheher etrapi rayoni yéza igilikide sheher ahalisini <Kök taq> bilen teminlesh asas qilinidu. Déhqanchiliq mehsulatliridin bughday, kömmiqonaq, shal, kéwez, méwe - chéwe, köktat qatarliqlar bar.

 

Qeshqer shehirining ul muesseseliri birqeder yaxshi. Dölet tashyolining 314 - liniyisi sheher ichidin ötidu. Sheher - yéza yolliri gireliship terep - terepke tutiship ketken. Ürümchige herküni nöwetchi ayropilan qatnap turidu. Programmiliq téléfon, chaqirghu, köchme téléfon qatarliq xewerlishish wastiliri ishlitilishke bashlidi. Pütün wilayetni qaplighan, pütün memliket we dunyaning hemme jaylirigha tutashqan zamaniwi xewerlishish tori asasiy jehettin shekillendi.

 

Bu bir qedimiy sheher Ⅺ esirdin buyan naxsha - usul makani dégen nami bar. Kilasik muzika <12 Muqam> uyghur muzikisidiki qimmetlik bayliq, yene ammining yaqturup körüshige sazawer bolghan <Qeshqer senimi>, <Dolan ussuli>, <Sama>, <Meshrep> qatarliqlar hazirghiche keng tarqilip kelmekte, medeniyet yadikarliqliridin héytkar jamesi, ap'aq xojamaziri (iparxan maziri), benchaw qel'esi, yüsüp xas hajip maziri qatarliqlar bar. 1986 - Yili 12 - ayning 20 - küni qeshqer shehiri dölet derijilik meshhur tarixiy medeniyet shehiri qilip békitildi.

 

Qeshqer konisheher nahiyisi qeshqer konisheher nahiyisi pamir égizlikining sherqiy étikige, teklimakan qumluqining gherbiy chétige jaylashqan. Sherq teripi yeyziwat nahiyisi, gherb teripi ulughchat nahiyisi bilen tutishidu. Jenub teripi qeshqer yéngisheher nahiyisi, aqtu nahiyisi bilen tutishidu. , Shimaliy teripi atush shehiri bilen tutishidu. Sherqtin gherbkiche bolghan uzunluqi 113 kilométir, jenubtin shimalghiche bolghan kengliki 91 kilométir, omumiy yer meydani 4140. 7 Kwadrat kilométir. Qarmiqida bir bazar, 17 yéza, 235 kent ahale komitéti bar. Nahiye bazirining ürümchi shehiri bilen bolghan ariliqi 1490 kilométir. 1995 - Yilining axiridiki omumiy nopusi 366 ming 400 bolup, uyghurlar 97. 9% Ni, xenzular 1. 83% Ni, bashqa milletler 0. 27% Ni teshkil qilidu.

 

Qeshqer konisheher nahiyisi xen sulalisi dewride suli dölitige qarighan. Tang sulalisi dewride suli tutuq mehkimisige qarighan. Ching sulalisining guangshü 8 - yili ( 1883 - yili) qeshqer konisheherde qeshqer konisheher nahiyisi qilinip, qeshqer dotey mehkimisi suli biwasite qarashliq aymiqigha qarighan. Min'goning deslepki yili ( 1912 - yili) qeshqer dotey mehkimisige biwasite qarighan. Min'go 16 yili (1927 - yili) qeshqer memuriy rayonigha qarighan. Min'go 32 - yili (1943 - yili) shinjang 3 - memuriy rayonigha qarighan. Jungxua xelq jumhuriyiti qurulghandin kéyin, ilgiri - axir bolup qeshqer waliy mehkimisige, jenubiy shinjang memuriy rayonigha, qeshqer wilayitige qarighan.

 

Yer tüzülüshi: gherbiy - shimaldin sherqiy enubqa qarap pesiyip mangidu. Jenub, shimal we gherb tereplirini tagh orap turidu. Sherq teripi qizil deryasi bilen gez deryasining yelpügüchsiman tinmisidin shekillen'gen tinma tüzlenglik, omumiy kölimide taghliq yer 54. 4% Ni, chöllük 5. 7% Ni, tüzlenglik 39. 9% Ni igileydu. Derya éqinliridin qizil deryasi, gez deryasi, chaqmaq deryasi we tümen deryasi qatarliqlar bar. Yilliq otturiche su éqish miqdari 859 milyon kub métir. Tüzlenglik rayonlirining yer asti zapas su miqdari 884 milyon kub métir. Yawayi haywnat bayliqidin aq boghuz böken, böre, sughur qatarliqlar bar. Yawa dora ösümlük bayliqi birqeder mol. 31 Xil derex ailisi boyiche 108 xil del - derex bar. Buning ichide dora matériyali hésablinidighini 100 xildin ashidu. Bayqalghan qézilma bayliqdin altun, tuz, gez, hak qatarliqlar bar.

 

Qeshqer konisheher nahiyisi illiq mötidil belwagh iqlim rayonigha kiridu. Yilliq otturiche témpératurisi 121℃ ～ 10℃, yuqiri témpraturisi 39. 6℃, Töwen témpératurisi - 25. 2℃. Künning yilliq otturiche chüshüsh waqti 2870. 6 Saet, qirosiz mezgili 212 kün. Yilliq otturiche höl - yéghin miqdari 72. 2 Millimétir. Suning yilliq otturiche pargha aylinish miqdari 2537. 8 Millimétir.

 

Bu nahiyide déhqanchiliq asas qilinidu. Hazir 42 ming 500 géktar (637 ming 500 mo) térilghu yer, 56 ming 900 géktar ( 853 ming 500 mo) otlaq, 33 ming géktar (495 ming mo) orman, 13 ming 600 géktar (204 ming mo) déhqanchiliqqa bab kélidighan qaqas yer, 10 ming géktar ( 150 ming mo) ormanchiliqqa bab kélidighan qaqas yer bar. Déhqanchiliq mehsulatliridin bughday, shal, kömmiqonaq, kéwez, yaghliqdan, mash - purchaq, qoghun - tawuz, méwe - chéwe, köktat qatarliqlar bar. Charwchiliqta kala, qoy béqish asas qilinidu. Sanaitidin kömür, éléktr quwwiti, paxta chiqirish we méwe pishshiqlap ishlesh, ashliq - may pishshiqlap ishlesh qatarliqlar bar.

Qeshqer konisheher nahiyisining ul muesseseliri tedrijiy yaxshilanmaqta. Dölet tashyoli 314 - liniyisi nahiye tewesidin ötidu. Sheher - yéza tashyoli terep - terepke tutiship ketken. 1200 Programmiliq téléfon pütün memliketning xewerlishish torigha kirgüzüldi.

 

Bu nahiyining medeniyet yadikarliqliridin mehmud qeshqeri maziri, xan'öy qedimiy qel'esi, mor budda munari, aqtal xarabisi qatarliqlar bar.

 

лShinjangning iqtisadiy we ijtimaiy tereqqiyati toghrisida omumiy bayan╗ din

 

 

 

Qashtéshi Makani __ Xoten

 

Menbe: http://bbs. alkuyi. com

 

Xoten wilayiti tarim oymanliqining gherbiy jenubi qismigha jaylashqan. Sherq teripi shizang aptonom rayoni bilen tutishidu. Gherb teripi qeshqer wilayiti bilen tutishidu. Shimal teripi aqsu wilayiti bilen tutishidu. Gherbiy jenub teripi keshmir (hindistanning emelliy kontrolliqidiki rayon) bilen chégrilinidu. Chégra liniyisining omumiy uzunluqi 200 kilométir. Sherqtin gherbkiche bolghan uzunluqi texminen 670 kilométir, jenubtin shimalghiche bolghan kengliki texminen 600 kilométir. Omumiy yer meydani 247 ming 900 kwadrat kilométir. Qarmiqidar bir sheher,. Yette nahiye (xoten shehiri, guma nahiyisi, qaraqash nahiyisi, xoten nahiyisi, lop nahiyisi, chira nahiyisi, kériye nahiyisi, niye nahiyisi) bar. Teweside shlepchiqirish qurulush bingtueni xoten déhqanchiliq meydanlirini bashqurush idarisi bar. Memuriy mehkime jaylashqan xoten shehirining ürümchi shehiri bilen bolghan ariliqi 1520 kilométir 1995 - yilining axiridiki omumiy nopusi bir milyon 504 ming 800 bolup, buning ichide uyghurlar %97. 4 Ni, xenzular% 2. 66 Ni, bashqa milletler% 0. 2 Ni teshkil qilidu. 

 

Xoten wilayitige qarashliq jaylar xen sulalisi dewride goya, udun, kériye, niye, ronglu döletlirining yéri bolghan. Gherbiy yurt qoruqchibeg mehkimisige qarighan. Tang sulalisi dewride weysa tutuq mehkimisi tesis qilin'ghan. Yüen sulalisi dewride mongghul ewladidin bolghan xanlarning suyurghalliq yéri bolghan. Ching sulalisining chyenlung - yili (1759 - yili) xoten ambili qoyulghan. Ching sulalisi guangshüning 9 - yili ( 1983 - yili) xoten biwasite qarashliq aymiqi tesis qilin'ghan. Qeshqer dotey mehkimisige qarighan. Min'go 9 - yili ( 1920 - yili) xoten dotey mehkimisige tesis qilin'ghan. Kéyin 7 - memuriy rayon dep özgertilgen. Min'go 32 - yili (1943 - yili) waliy mehkimisige özgertilgen 1950 - yilining bashlirida xoten waliy mehkimisi qurulghan. 1959 - Yili xenzuchidiki 和 (xoten) dégen xet 和田 dégen xetke özgertilgen 1979 - yili xoten wilayiti qurulghan.

 

Yer tüzülüshi: jenubiy égiz, shimali pes, gherbiy égiz, sherqiy pes. Bu taghliq rayon% 33. 3 Ni, chöl - chezire 63% ni, bostanliqlar% 3. 7 Ni igileydu 36 chong - kichik deryasi, 58 buliqi bar. Yer asti su bayliqi sekkiz milyard 770 milyon kub métir, tüzlengliktiki yer asti su bayliqi miqdari üch milyard 246 milyon kub métir. Yawayi haywanat bayliqidin yilpiz, tibet quluni, qotaz, tibet bökini, arqar, yawa töge, aq boghuz böken, ular qatarliqlar bar. Yawa dora ösümlük bayliqidin toshqan zediki, qantéper, qarleylisi, rewen qatarliqlar bar. Bayqalghan qézilma bayliqidin néfit, kömür, altun, tömür, tantal, litiy, périlliy, sindiy, niobiy, singir tash, hak téshi, qashtéshi qatarliqlar bar.

 

Xoten wilayiti mötidil belwagh qurghaq iqlim rayonigha kiridu. Yilliq otturiche témpératurisi 10. 4℃ - 12. 2℃, Eng yuqiri témpératurisi 43. 2℃, Eng töwen témpératurisi - 28. 9℃. Künning yilliq otturiche chüshüsh waqti 2400 - 2900 saet, 10℃ yighinda témpératurisi 4300℃ - 4100℃. Qirosiz mezgili 210 - 024 kün. Yilliq otturiche höl - yéghin miqdri 30-50 millimétir, suning yilliq otturiche pargha aylinish miqdari 2400 - 8002 millimétir. Yilliq otturiche qaqas qum uchush - boran chiqish waqti 30-25 kün. 

 

Xoten wilayiti déhqanchiliqni asas qilidu. Hazir 157 ming géktar (ikki milyon 365 ming mo) térilghu yer, 263 ming 300 géktar (üch milyon 950 ming mo) tebiiy orman, 94 ming géktar (bir milyon 240 ming mo) sün'iy orma, ikki milyon 492 ming 300 géktar ( 37 milyon 391 ming mo) otlaq, 17 ming 200 géktar (258 ming mo) sün'iy otlaq bar. Déhqanchiliq mehsulatliridin asasliqi bughday, kömmiqonaq, shal, kéwez, yaghliqdan we höl - quruq méwe - chéwiler bar. Charwichiliqi yaylaq charwichiliqi we déhqanchiliq rayoni charwichiliqi dep ayrilidu. Déhqanchiliq rayoni charwichiliqi asasliq orunda turidu. Charwisidin qoy, kala, at, éshek, töge qatarliqlar bar. Buning ichide xoten yérim inchike yungluq qoyining sani eng köp. Sanaitidin asasliqi éléktr énérgiyisi, kömür sanaiti, qurulush matériyalliri, déhqanchiliq mashiniliri, paxta toqumichiliq, yipekchilik, gilemchilik, qashtéshi oymichiliqi, ashliq - may we yémekliklerni pishshiqlap ishlesh qatarliqlar bar. Yerlik alahidilikke ige yipekchilik, gilemchilik we qashtéshi oymichiliqi xotenning üch göhiri dep atilip kelmekte.

 

Xoten wilayitining asasiy muesseliri üzlüksiz yaxshilanmaqta. Dölet tashyolining 315 - liniyisi tewesini késip ötidu. Tarim qumluq tashyolida qatnashning bashlinishi xoten bilen ürümchining ariliqini zor derijide qisqartti; Nahiye, yéza tashyolliri terep - terepke tutashqan bolup, 90% din köpreki asfalitlashturulup boldi. Xoten ayrodromigha chong, ottura tiptiki yolochilar ayropilani qonalaydu we uningdin uchalaydu. Her heptide qerellik ürümchige uchidighan ayropilan bar. Yette nahiye, bir sheherdiki programmiliq téléfonlarning hemmisi memliketlik uzun yolluq aptomatik uchur torigha kirgüzüldi. Köchme téléfon, chaqirghu apparatliri tengla ishqa kirishtürüldi.

 

Bu wilayetning asasliq medeniyet yadikarliqliridin niye xarabisi, aqsépil qedimiy shehiri, milik'awat xarabisi qatarliqlar bar. Asasliq menzirilik jayliridin qumluq menzirisi, bipayan koinlun, cheksiz ketken üzüm karidori, yipek yoli qedimiy izi qatarliq étnografiyilik menziriler bar.

 

Xotendiki ajayip menzire üzüm tal karidori

а

Xotendiki ajayip menzire üzüm tal karidori Ч xoten déhqanlirining özgiche ijadiyiti bolup, memliketning jümlidin shinjangning bashqa jaylirida kem uchraydu. Üzüm tal karidori asasliqi yéza yollirining ikki teripige tal köchiti tikish, yolning üstige tal barang yasash arqiliq perpa qilin'ghan bolup, yazning tomuz issiq künliride yoldin ötken kishiler salqinlaydighan, harduqini chiqiridighan jay hésaplinidu. Üzüm tal karidori deslepte 1984- yili xoten nahiyiside barliqqa kelgen, eyni waqitta omumiy uzunliqi 16 kilométir idi, 1985- yili 90 kilométirgha uzartilip, 1986- yilgha kelgende nahiye boyiche omumyüzlük kéngeytildi. Hazir bütün wilayet boyiche kéngeytilgen bolup, omumiy uzunliqi 1700 kilométir kélidu. Üzüm tal karidorining emgek küchi sélinmisi az, iqtisadiy, ijtimaiy, ékologiyilik ünümi yaxshi bolup, yol üstige yasilidighan bolghachqa, yerni téjep qalghili bolidu.

 

Enjür padishahi

а

<< Enjür padishahi >> Xoten nahiyisining layqa yézisi tewelikide bolup, xoten shehirige 22 kilométir kélidu. Bu derexning igiligen yéri 0. 1 Giktar kélidiken. Her yilda 20 ming dane enjür salidighan bolup, 6Ц aydin 10 Ц ayghiche üch nöwet méwe pishidiken.

 

Yangaq padishahi

а

500 Yilliq << Yangaq padishahi >> xoten shehirige 17 kilométir kélidighan bagh'ichi baziri tewelikde bolup, derexning égizliki 20 métirdin ashidiken, derex gholining aylanmisi sekkiz métir etirapida, igiligen dairisi bir modin ashidiken, yilda 6000 etirapida yangaq salidiken.

Xoten wilayitidiki seyligahlar

 

Xoten Ч méwe- chéwe makani. Eger siz yaz peslide xoten'ge sayahetke kelsingiz, mey baghlap pishqan méwe- chéwiler, merwayittek yaltirap turidighan qizil üzüm, munaqi üzüm, qara üzüm qatarliqlargha éghiz tégipla qalmay, yeni uzundin- uzun'gha sozulghan üzüm tal karidorining ajayip menzirisidin hozurlinip, ishchan xoten déhqanlirigha apirin oqimay turalmaysiz.

 

 

 

Mazar tagh Ч mazar taghni yerlik xelq qizil, aq tagh depmu ataydu. U teklimakan chölining gherbiy qismidin bashlinip, xoten derya sahiligha tutishidu. Qaraqash nahiye baziri bilen bolghan ariliqi 210 kilométir etrapida, yéngiyer yézisidin mazar taghqa baridighan qumluq tashyoli taq léniyilik bolup, her 200 métir ariliqta bir aptomobil toxtitish orni yasalghan. Yolning ikki chéti bipayan qumluq bolup, anda- sanda qumluq ösümlükliri we toghraqlar ösken. Ichkirilep mangghanséri upuqta bir qizil siziq körünidu. Bu qizil siziq deslepte uzun ketken karidorgha, bara- bara égiz sépilgha, arqidin choqqisini éniq perq etkili bolmaydighan mazar taghqa aylinidu. Mazar tagh ottura qismidin bir pasil siziqi bilen ayrip qoyulghandekla bolup, taghning üsti teripi qizil, asti teripi aq körünidu. Qumluq tashyolining 120 kilométirliq bölikide mazartagh nishanigha burulup, 40 kilométir etrapida mangghandin kéyin, xoten deryasi boyliridiki toghraqliq we anche égiz bolmighan mazar tagh choqqisi köz aldingizda namayen bolidu. Tögining lokisidek tutash ketken qum baraxaniliri, cheksiz toghraqliq we heywetlik xoten deryasi gireliship ajayip menzire hasil qilidu. Tagh choqqisidiki qedimiy qurghan iznalirini yiraqtin ghil- pal körgili bolidu.

 

Derya sahili köz yetküsiz toghraqliq bolup, oymanliqlargha yighilghan sular zummrettek yaltirap turidu. Qizil tagh bilen aq tagh gireleshken jilghining menzirisi güzel bolup, qiya arqiliq qizil tagh choqqisigha chiqqili bolidu. Bu choqqigha qedimiy mazartagh qorghini jaylashqan bolup, qorghan shimaliy tereptiki aq tagh éghizi we jenubiy tereptiki qizil tagh éghizi bilen qoshulup ajayip heywetlik körünidu. Qorghanning derwazisi, küzitish supisi, zembirek supisi, sépil qatarliqlar bir qeder mukemmel saqlan'ghan, omumiy kölimi 841 kwadirat métir, qorghan témining qélinliqi 1. 5 Métir kélidu. Sépil témi toghraq yaghichi, yulghun, toghraq shéxi qatarliqlar arilashturulup yasalghan. Qorghanning tégide ambar bilen tutashturulghan lexme bar. Deryaning otturisida turup qarighanda, qizil tagh bilen aq taghning pasilini téximu éniq körgili, yerlik xelqning bu taghni qizil, aq tagh dep atishining heqiqiy sewebini chüshen'gili bolidu. Munasiwetlik matériyallargha asaslan'ghanda, mazartagh qorghini buningdin 1500 yil ilgiri yasalghan, qorghan xarabisi hazir << Aptonom rayon derijilik nuqtiliq qoghdilidighan medeniyet yadikarliq orni>> dep békitilip, xoten wilayitidiki sayahet léniyisige aylandi.

 

 

Qaraqash deryasiЧ qara qurum taghliridin bashlinip 808 kilométir aqqandin kéyin, yorungqash deryasi bilen qoshulup xoten deryasini hasil qilidu. Bash éqini taghlar, ottura éqini tagh, dönglükler, töwen éqini tüzlenglikler arisidin aqidu. Taghlar arisidiki éqinning uzunliqi 569 kilométir bolup, bash menbedin ulugh'ata su inshaati tügüni qurulushighiche bolghan ariliq bash éqin hésaplinidu. Buning ichide sheydullaning yuqiridiki 359 klométir ariliqtiki derya qirghiqining yantuliqi 20 giradustin 60 giradusqiche kélidu. Bu ariliqta tik choqqilar az, taghlarning üsti asasen tekshilik, yilboyi qar- muz bilen qaplinip turidu. Sheydullarning ong teripide kengliki bir kilométirdin 28 kilométirghiche, uzunliqi 130 kilométir kélidighan muzluq bar. Sheydulladin ulugh'ata su inshaati tügüni qurulushighiche bolghan 230 kilométir ariliqta tik choqqiliq heywetlik taghlar jiq uchraydu. Bu ariliqta 20din köprek tarmaq éqin bar. Chong qiya tashlar kishini heyran qalduridu. Derya jilghisining tar yéri 20 métir, kengrek yéri 100 métir kélidu.

 

Ulugh'atidin qaraqash deryasi köwrükigiche bolghan 91 kilométirliq ariliq ottura éqin bolup, ikki teripi tagh we dönglüklerdin bashqa, qara qash we xoten nahiyilirining tutash ketken baghu- bostanliqliridur. Bash éqinning déngiz yüzidin égizliki 3000 métirdin 6500 métirghiche, eng égiz choqqisining égizliki 7013 métir kélidu. Ottura éqinining égizliki 1300 métirdin 3000 métirghiche, töwen éqinining égizliki 1100 métirdin 1200 métirghiche kélidu. Qaraqash deryasining künlük otturiche éqin miqtari 69. 8 Kub métir bolup, deryagha kelgen suning pesillerdiki perqi nahayiti chong. Etiyazda kelgen su yilliq omumiy miqtarining % 9. 8Ini, yazda kelgen su % 73. 1Ini, közde kelgen su %13. 6Ini, qishta kelgen su %3. 5Ini teshkil qilidu.

 

Uzaq esirlerdin buyan qaraqash deryasidin qara qashtéshi, seywireng qashtéshi, zumret qashtéshi, qizil qashtéshi, sériq qash téshi tépilip kelmekte. Qaraqash deryasi sahilidiki tuzaqchi, uchat, kusuy, bostantoghraq, ulugh'ata qatarliq jaylardin képek altun jiq tépilidu. Qaraqash deryasidin 1945- yili bir almas tépilghan. Bu almas hazirghiche moskwa mozéyida saqlanmaqta. 1984- Yilidin 1989- yilighiche tozachida képek altun izdigen kishilerge yette almas uchrighan. Biraq almas qézilidighan kan orni hazirghiche éniqlanmighan.

 

Qaraqash deryasining su énirgiye bayliqi intayin mol bolup, deryaning bash we ottura éqinida döletning nuqtiliq qurulushi-- kelkündin mudapielinish, su saqlash, tok chiqirish birleshtürülgen ulugh'ata su inshaati tügüni qurulushi, xoten wilayitining nuqtiliq qurulushi bolghan peyziwat su éléktr istansisi qatarliq chong- kichik besh su éléktr istansisi bar.

 

 

Niye xarabisi __ xotendiki niye nahiyisige 100 kilométrche kélidighan teklimakan qumliqining jenubiy qirghiqida. Bu xarabilik budda munarlirini merkez qilghan bolup, qedimki niye deryasini boylap jenubtin shimalgha belbaghsiman halette jaylashqan. Bu jayda turalghu öy xarabisi, budda munari, ibadetxana, sheher xarabisi, quymichiliq xarabisi, sapal xumdini, qebre, méwilik bagh qatarliq 100din artuq xarabiliq bar. Bu, aptonom rayonimizidiki qedimiy medeniyet yadikarliqliri arisida kölimi eng chong, shundaqla bir qeder yaxshi saqlan'ghan chong tiptiki xarabiliklerning biri.

 

 

Xoten shehiri yurungqash deryasi bilen qaraqash deryasidin hasil bolghan tinma tüzlenglikige jaylashqan. Shimaliy teripi lop nahiyisi bilen derya arqiliq ayrilip turidu, gherbiy teripi xoten nahiyisige tutishidu. Jenubtin shimalghiche bolghan uzunluqi 27 kilométir, sherqitin gherbkiche bolghan kengliki 11. 5 Kilométir, omumiy yer meydani 189 kwadrat kilométir. Qarmiqida bir bazar üch yéza, töt mehelle ish béjirish bashqarmisi, 28 ahale komitéti, 58 kent ahale komitéti bar. Sheher rayonining ürümchi shehiri bilen bolghan ariliqi 1500 kilométir. 1995 - Yilining axiridiki omumiy nopusi 148 ming 400 bolup buning ichide uyghurlar 85. 29% Ni, xenzular 14. 30% Ni, bashqa milletler 0. 41% Ni teshkil qilidu.

 

Xoten shehiri xen sulalisi dewride udun dölitining yéri bolghan. Tang sulalisi dewride weysa tutuq mehkimisige qarighan. Ching sulalisining deslepki mezgilide nami xoten <和> dep atalghan. Min'go 2 - yili xoten nahiyisi tesis qilin'ghan. 1959 - Yiligha kelgende xenzuchidiki <和田> xétige özgertilgen. 1984 - Yili xoten nahiyisining bir qismi ayrilip chiqilip xoten shehiri tesis qilin'ghan hem xoten wilayitige qarighan. Hazir xoten shehiri wilayetlik memuriy mehkime, shinjang ishlepchiqirish - qurulush bingtueni xoten déhqanchiliq meydanlirini bashqurush idarisi rehberlik orgini turushluq jaydur.

 

Yer tüzülüshi: jenubiy égiz, shimaliy pes. Déngiz yüzidin otturiche égizlik 1350 métir. Yurungqash deryasi xoten nahiyisi bilen lop nahiyisige ortaq derya bolup, yilliq éqin miqdari ikki milyard 240 milyon kub métir.

 

Xoten shehiri mötidil belwagh qurghaq iqlim rayonigha kiridu. Yilliq otturiche témpératurisi 12. 2℃, Eng yuquri témpératurisi 40. 6℃, Eng töwen témpératurisi - 21. 6℃. Künning yilliq otturiche chüshüsh waqti 2610. 6 Saet. 10℃ Yighinda témpératurisi 4360. 9℃. Qirosiz mezgili 224 kün. Yilliq otturiche höl - yéghin miqdari 33. 4 Millimétir. Suning yilliq otturiche pargha aylinish miqdari 2602. 0 Millimétir. Yilliq otturiche qattiq qum uchush - boran chiqish waqti 32. 9 Kün.

Bu sheherning yéza igiliki birqeder tereqqiy qilghan. Hazir 4500 géktar ( 68 ming mo) térilghu yer, yene 9300 géktar ( 139 ming mo) déhqanchiliq qilishqa bab kélidighan yer. 4600 Géktar ( 69 ming mo) orman yétishtürüshke bab kélidighan yer bar. Déhqanliq mehsulatliridin kömmiqonaq, bughday, kéwez, méwe - chéwe, köktat qatarliqlar bar bolup, buning ichide köktatchiliq bilen baghwenchilik yerlik alahidilikke eng ige. Charwichiliqta sheher etrapi charwichiliqini asas qilidu. Charwisidin kala, qoy, toxu qatarliqlar bar. Sanaitidin yépekchilik, paxta toqumchiliqi, gilemchilik, qashtéshi oymichiliqi, yémeklik we sulyaw buyum ishlesh qatarliqlar bar.

 

Xoten shehirining asasiy muesseseliri üzlüksiz yaxshilanmaqta. Dölet tashyolining 315 - liniyisi sheherni késip ötidu. Sheher etrapidiki tashyollar gireliship tor shekillendürgen. Sheher etrapigha jaylashqan xoten ayrodromigha chong tiptiki awiatsiye yoluchilar ayropilani qonalaydu we uningdin uchalaydu. Her heptide ürümchige uchidighan qerellik ayropilan bar. 4300 Programmiliq téléfon pütün memliket torigha kirgüzülüp boldi. Uzun yolluq alaqe shifirlashturuldi. Simsiz chaqirghu, köchme téléfon ishlitilishke bashlidi.

 

Sheherde qumluqtiki bostanliq, üzüm karidori, yipek yoli qedimiy izi qatarliq étnografiyilik menziriler bar.

 

 

 

Menbe: http://www. bilqut. com

 

 

 

 

 

 

 

Böretala

 

Йоллиғучи Аптап Әпәндим

 

www.hamra-amraq.narod.ru